Tabbladen

donderdag 19 april 2018

De eerste handleiding, het eerste handwoordenboek

Toen ik de "Handleiding voor den typograaf" (Amsterdam, 1892) samengesteld 'door drie leden der afd. Amsterdam, Alg. Ned. Typ. Bond' op Marktplaats tegenkwam vermoedde ik gelijk al dat het een bijzonder boekje was. Zoals u in mijn aanwinsten verslag van maart 2018 kunt lezen betaalde ik er (inclusief verzendkosten) € 18,80 euro voor.

Het is een fraai bewaard gebleven exemplaar in originele uitgeversband (16.5 cm x 10.5 cm), totaal 218 bladzijden met een bladzijde 'naschrift', een inhoudsopgave (I t/m III) en tot slot een blad met aanwijzing voor de binder waar de drie uitvouwbare bijlagen (afbeeldingen van een Hollandse Griekse letterkast, een Hebreeuwse letterkast en een muziekkast) moesten worden geplaatst.
De inhoud spitst zich met name toe op letters (en de diverse letterkasten), zetten/zetwerk en de papierformaten waarop gedrukt werd (folio, quarto en octavo, 12°, 16°, 18°, 24°, 32°).
Een korte blik op internet leerde mij dat Nederlands oudste handleiding voor typografen momenteel antiquarisch niet wordt aangeboden en dat er slechts enkele exemplaren in openbare bibliotheken beschikbaar zijn. Een tamelijk zeldzame uitgave dus en dat lijkt mij ook logisch want deze handleiding in pocketformaat was vooral bedoeld als praktisch gebruiksboekje in de drukkerij waar vaak geen tijd was voor uitgebreid onderwijs.


"De jongen, die de zetkunst gaat beoefenen begint op de zetterij zijne eerste typografische kennis met het leeren van de letterkast. Na oefening in het distribueeren omvat hij de zethaak, die hem bij zijne verdere ontwikkeling trouw ter zijde blijft. (-) Over 't algemeen genomen wordt er aan het vakonderwijs op de zetterijen zeer weinig gedaan. De methode van werken brengt mede dat daarvoor geene gelegenheid bestaat en daar de zetter zijn werk niet kan laten rusten, is hij niet in staat het jongmaatje te onderrichten. De jonggezel moet daarom zijn eigen leermeester zijn en zal zich alles ten nutte moeten maken wat hem in deze zelfopleiding kan helpen" (blz. 94/95). Deze handleiding was daarvoor bij uitstek geschikt!

Het idee voor deze uitgave vond zijn oorsprong binnen Nederlands oudste landelijke vakbond; de Algemene Nederlandse Typografen Bond (ANTB). Dat blijkt uit een artikel in het 'Nieuwsblad voor den Boekhandel' (jaargang. 59, nummer 18, 1892) waarin melding wordt gemaakt van het initiatief en wijze waarop de handleiding tot stand kwam.


De in het artikel voorgestelde werkwijze die moest leiden tot een handleiding in boekvorm nam uiteindelijk vier jaar in beslag. Dat valt op te maken uit het gedateerde 'naschrift':

"Ofschoon bij den aanvang van de samenstelling van de 'Handleiding' wij niet voornemens waren om haar die uitgebreidheid te geven, zooals zij nu reeds heeft gekregen, kwamen wij na 't verschijnen der eerste vellen, al spoedig tot de conclusie, dat het ondoenlijk is om een eenigszins bevattelijk en leerend overzicht te geven van onze zoo omvangrijken werkkring in de beknopte ruimte, die wij daarvoor aanvankelijk dachten nodig te hebben. Daar het eerste deel voornamelijk voor den jeugdigen vakgenoot werd geschreven, zijn wij eveneens van oordeel, dat ook menig oudere zetter ons werkje kan raadplegen en tevens aanwijzingen zal vinden, die hem van dienst kunnen zijn.
Wij zijn nog niet zoover gekomen, om het tweede deel al dadelijk met de beschrijving over 'smoutwerk' en 'ornamentwerk' te beginnen. Deden wij dit, dan zouden er nog vele schakels uit de ketting zijn en bijgevolg eene gaping ontstaan, die in geene deele is aan te bevelen. Geleidelijk dus voortgaande met onze werkzaamheden, kunnen wij nu reeds de belofte doen, dat de rubriek 'smoutwerk' en daarbij behoorende deelen, op uitgebreide schaal, ruim gestoffeerd met voorbeelden, zal behandeld worden. Zooals dit eerste deeltje nu voor ons ligt, zijn wij overtuigd, dat de inhoud naar de beste bronnen is bewerkt, althans er waren ons geen betere bekend.

Niets is nagelaten om de zekerheid te hebben, dat al hetgeen wij schreven zou min mogelijk foutief zou zijn. Met behulp van verschillende buitenlandsche vakgenooten (die on voornamelijk de voorbeelden der buitenlandsche letterkasten bezorgden) en anderen, die ons behulpzaam waren met geschriften, zijn wij in staat gesteld tot zoover ons doel te bereiken. Onzen welgemeenden dank aan allen voor hunne moeiten mogen wij niet nalaten te vermelden.
Het onthaal, dat het eerste deel van deze 'Handleiding' genoot, doet ons vertrouwen, dat het tweede deel evenzeer de goedkeuring moge wegdragen van onze vakgenooten.
Dat hetgeen wij ten beste gaven nog zullen geven, aan de ontwikkeling van den typograaf ten goede zal komen, is de beste belooning die wij voor onzen niet gemakkelijken arbeid hopen te ontvangen.

De Commissie.

Amsterdam, 1 Maart 1896".

Dat tweede deel is nooit verschenen. Uit het naschrift blijkt wel dat de grafische industrie aan het einde van de negentiende eeuw al zo complex was dat het ondoenlijk was om alle werkzaamheden te behandelen op de beknopte manier die men voor ogen had. Daar komt bij dat handleidingen voor dit soort (technische) beroepen de neiging hadden (en hebben) om snel te verouderen. Dat was in deze bedrijfstak niet anders. De grafische industrie maakte in de negentiende eeuw een stormachtige ontwikkeling door. Tal van veranderingen volgden elkaar snel op; dat gold zowel voor machines als zet-, druk en illustratieprocessen. Zo noemt het artikel in het 'Nieuwsblad voor den Boekhandel' de "meer en meer voorkomende galvano-, zinco-, stereotyp en andere bewerkingen, waarvan de meesten onzer niet veel meer afweten dan van het maken van een broek of van een jas".

Door dit alles verbreedde en veranderde ook vaktermen en drukkersjargon. Op dat gebied bestond in Frankrijk al geruime tijd de luimige uitgave van E. Boutmy: "Dictionnaire l'Argot des Typographes" (Paris, 1883), maar hier zou het nog tot 1920 duren voordat het eerste "Geïllustreerd handwoordenboek voor de grafische vakken" (Groningen, 1920) verscheen, samengesteld door T.T. Winkler.
Pas toen werd de buitenstaander duidelijk dat 'Smouten' (afgeleid van 'Smoutwerk') betekende dat men in zijn vrije tijd bij een andere drukkerspatroon bijkluste, "Ook wordt het woord onder zetters dikwijls gebezigd om wantrouwen uit te drukken; bijv.: iemand niet smouten, wil zeggen, iemand niet vertrouwen".
Winkler was trouwens goed bekend in de grafische wereld want hij zat in de redactie van "Ons Vakblad. Maandschrift voor de boekdrukkunst in Nederland" dat tussen 1909 en 1913 verscheen en speciaal was gericht op zetters en drukkers. Anders dan de eerdergenoemde handleiding beleefde deze uitgave wel een tweede vermeerderde druk.
Ik kocht mijn exemplaar (een eerste druk), gebonden in een donkerbruine stempelband van 'J. Brandt & Zoon', een paar jaar geleden bij Jos Albers op het Waterlooplein voor enkele euro's. Blijkens een handtekening op het schutblad komt deze uit de in 1980 geveilde boekerij van drs. T.J.A Delhaas, de latere conrector van het Prinses Beatrix Lyceum in Flims (Zwitserland).

Dit handwoordenboek bleef ook lange tijd één van de weinige uitgaven die de beginnende boekenliefhebber, bibliofiel of handelaar tot steun was bij zijn of haar avonturen in de wereld van het boek met zijn specifieke woordenschat. Dat wil zeggen... tot het verschijnen van J.A. Brongers: "ABCDarium voor de boekensneuper", dat in 1996 heruitgegeven werd onder de titel "Boekwoorden Woordenboek" (in 2011 verscheen een geïllustreerde editie). En die laatste - tot slot - vormde op zijn beurt weer een mooie aanvulling op de al langer bestaande bibliofiele handleiding van P.J. Buijnsters: "Het verzamelen van boeken. Een handleiding" (Utrecht, 1992).

vrijdag 6 april 2018

Het jaar geboekt, maart 2018

In de rubriek 'Het jaar geboekt' (zie tabblad bovenaan) houd ik bij wat ik gedurende het lopende jaar per maand bij elkaar verzamel. Na afloop van de maand verplaats ik de lijst met aanwinsten naar de startpagina c.q. homepage en geef ik 'de cijfers'. In de rubriek blijven de voorgaande maand(en) als hyperlink aanwezig. Raadpleeg dus regelmatig de nieuwe rubriek om te zien of er aanwinsten zijn bijgekomen (of wacht op het maandoverzicht).

Maart 2018; de cijfers...

Totaal aantal objecten: 28 (nr. 19 bevat 4 uitgaven).
Gekocht: 24.
Gekregen: 4.

Totaal uitgegeven: € 297,30 euro (incl. verzendkosten).
Gedeeld door 24 is gemiddeld: € 12,39 euro per object.

Via Boekwinkeltjes: 1 (1).
Via boekenmarkt: 4 (2, 4, 21, 22).
Via (online) antiquariaat: 17 (7 t/m 20).
Via Marktplaats: 2 (5, 6).

Modern: 3 (23, 24, 25).
Marge & klein bibliofiel drukwerk: 1 (3).
Old & rare: 24 (1, 2, 4 t/m 22).

Maart 2018: de aanwinsten...

1. J. Feith: "Tingeltangel" (Amsterdam, 1918). Via Boekwinkeltjes voor € 18,- euro kocht ik deze uitgave over Louis Davids en zijn vak-/tijdgenoten waarvan velen thans geheel zijn vergeten.
Feith heeft veel geschreven en een aantal titels zoals deze is heel erg moeilijk te krijgen. De talrijke fraaie illustraties van L.J. Jordaan (1885-1980) zijn bovendien de moeite waard.

2. J. Kantelaar: "Redevoering over den invloed der waare verlichting op het lot der vrouwen en het huwelijksgeluk" (z.p./z.j. [1793]).
Curieuze redevoering gehouden op de 13de van de oogstmaand (augustus) 1793 voor de Maatschappij tot Nut van 't Algemeen. De uitgave zit in een eenvoudige omslag van rood gespikkeld marmerpapier. Gekocht op de Amsterdamse Spui boekenmarkt bij antiquariaat Klikspaan voor € 40,- euro.


3. D. Matena: "Een dagje Leiden met Jan Wolkers" (Leiden, 2017). Bij antiquariaat Klikspaan verschijnt elk jaar een nieuwjaarsuitgave die in een beperkte oplage (275 exemplaren) wordt gedrukt voor vrienden en relaties. Perkamentus ontving zijn exemplaar (nummer 261) bij aanwinst 2.

4. "Verdediging van de eer der Hollandsche Natie" (Amsterdam, 1776). De auteur is de Hoornse dominee E.M. Engelberts (1731-1807) wiens portret (door R. Vinkeles) werd meegebonden.
De uitgave zit in een rood gespikkelde kartonnen omslag en bevat de eigendomssporen van twee voormalige bezitters; in oud handschrift de naam van de Utrechtse kantonrechter C.G. de Balbian van Doorn (1809-1888) en daaronder het ex-libris van C.H.A. Kruyskamp (1911-1990), redacteur van het 'Woordenboek der Nederlandsche Taal' (WNT) wiens omvangrijke bibliotheek werd geveild bij Burgersdijk en Niermans in Leiden. Ik schreef over deze uitgave meer uitgebreid in: "Gekrenkte nationale trots".

Gekocht op de Amsterdamse Spui boekenmarkt bij antiquariaat De Boekerij v.o.f. van Paul Gaemers voor € 10,- euro (een koopje!).

5. M. de Viroflay & X. de Montrecourd: "Goede manieren" (Amsterdam, z.j. [1920]). Bevat 'Een dame. Wat zij moet doen en nalaten' (van de eerste auteur) en 'Een heer. Regelen voor den moderne gentleman' (van de tweede auteur). "Er is wel geen tak van sport meer, die niet voor de vrouw toegankelijk is, uitgezonderd voetballen, wat uiteraard buiten het terrein van de vrouw ligt en er ook wel buiten zal blijven". Tamelijk schaars, voor € 9,50 euro (inclusief verzendkosten) gekocht via Marktplaats.

6. "Handleiding voor den typograaf" (Amsterdam, 1892). 'Door drie leden der afd. Amsterdam, Alg. Ned. Typ. Bond'. Nederlands oudste handleiding voor typografen is vrij zeldzaam en wordt momenteel antiquarisch niet aangeboden. Ik vond dit fraaie exemplaar in originele uitgeversband op Marktplaats en betaalde er graag € 18,80 euro voor (inclusief verzendkosten). Meer hierover in mijn blog: "De eerste handleiding, het eerste handwoordenboek".


Bij Antiquariaat Brinkman in Amsterdam kocht ik voor € 200,- euro 17 brochures (nummer 7 t/m 20, nummer 19 bestaat uit 4 uitgaven) uit de boedel van antiquaar Louis Putman. Met gemiddeld € 11,76 euro per object trok Frank me het vel over de oren! Nadat ik de stapel thuis had onderzocht bleek me al gauw dat alle uitgaven vrijwel onvindbaar zijn en enkele echt zeldzaam. Er zit zelfs een kleine boekhistorische ontdekking bij! Kortom veel geld maar voor heel bijzondere objecten!


7. "Status, Quo van Amstels beursgebouw aan dezelfs ingezetenen gewijd" (Amsterdam, 1840) 'Gedrukt voor rekening van den schrijver'. Brochure in originele groene uitgeversomslag ('prijs 75 cents'). Eén van de brochures van voor- en tegenstanders die verscheen n.a.v. de bouw en het ontwerp van de nieuwe Amsterdamse beurs van J.D. Zocher, die tussen 1845 en 1903 stond op de plaats van het huidige warenhuis De Bijenkorf.

8. "Eenige bescheiden aangaande de Inrichting voor Spraakgebrekkige en daardoor Achterlijke Kinderen, te Amsterdam" (Amsterdam, z.j. [ca. 1875]). Brochure in originele gele uitgeversomslag (bibliotheekstempels op de voorzijde en titelpagina van het Departement van Defensie, Bibliotheek). Hierbij de gedrukte aanbiedingsbrief van de directie van deze inrichting aan de Tweede kamer der Staten-Generaal (teneinde subsidie te verkrijgen) met een alfabetische lijst van notabelen 'zoo professoren en doctoren als particulieren die hunne adhesie aan deze stichting schenken'. Zeldzaam! Zie mijn blog: "Een vergeten geschiedenis".

9. "Gids naar Aalsmeer en omstreken" (Amsterdam, 1900), 'Ten dienste van Touristen, Visschers, Wielrijders enz.'. Uitgave van de 'Stoomboot-Maatschappij Carsjens' (opgeheven in 1915) inclusief dienstregeling en heel veel reclame-advertenties van de winkelbedrijven aan de Overtoom en Aalsmeer. 'Prijs 10 cent'. Zeldzaam!

10. Gynaecofilus (Ferdinand Wierdels): "Een uitzondering op den regel (een Amsterdamsche zedenschets.)" (Amsterdam, 1890). 'Overdruk uit den Amsterdamschen Studenten-Almanak voor 1890'. Brochure over de Amsterdamse bierhuizen en hun bezoekers. Zie mijn blog: "Bier met vrouwen".


11. Fotobrochure (z.p., z.j. [Amsterdam, 1895]). Tien foto's in sierkaders met onderschrift (gebonden met een rood lint). Verschenen bij de tentoonstelling van het Hotel- en Reiswezen in 1895, met als hoofdattractie: "der Stede van Oudt-Hollandt". In ruim vijf maanden trok destijds een dorp van nagebouwde Amsterdamse huizen op het terrein achter het Rijksmuseum (waar thans de siervijver is) een miljoen bezoekers. Pronkstuk vormde een getrouwe nabootsing van het middeleeuwse Amsterdamse stadhuis, dat in het echt in 1652 afbrandde. Opdrachtgever van het circa 80 panden grote stadje was de Nederlandse Hotelhouders Bond.

12. N. Redeker Bisdom: "Een en ander over de uitbreiding van Amsterdam" (z.p./z.j.) . 'Present-exemplaar van den schrijver'. Voordracht gehouden op 1 maart 1878 voor de afdeling Amsterdam van de Maatschappij tot Bevordering der Bouwkunst.

13. J. C. v. d. Loos: "Het Wapen van Amstelland" (Haarlem, 1904). Uitgave van 'De Nieuwe Haarlemsche Courant'. Zeldzaam!

14. "Prospectus der Amsterdamsche Huishoudschool" (z.p./z.j. [Amsterdam, 1903]). Vroege en uiterst zeldzame voorlichtingsbrochure van de Amsterdamse Huishoudschool aan het Zandpad 5 bij het Vondelpark. Achterin met de hand geactualiseerd door de nieuwe directrice (?) mevrouw Van IJseldijk-Nijland naar de situatie in 1904. Zeldzaam; ook geen exemplaar aangetroffen in het Amsterdamse Stadsarchief.


15. "Het Paleis voor Volksvlijt in augustus 1868. Een geschiedkundige bijdrage" (Amsterdam, z.j. [1868]). De ongenoemde auteur van deze brochure is Jonkheer Hendrik Jacob Rutgers van Rozenburg (1816-1879).

16. G.J. d'Ancona: "Een standje op den dam in Maart 1848. Boertig dichtstuk in den smaak van het Amsterdamsche Standje door Denzelfde Schrijver" (Amsterdam, 1848). Brochure over de oproer op de Dam in Amsterdam in het revolutiejaar 1848.

17. "Catalogus van M.M. Olivier te Amsterdam 1898-1899" (z.p., z.j. [Amsterdam, 1899]). Het gaat om de algemene boek- en kunsthandel, Rokin 70 (2de huis van de Wijde Kapelsteeg), 'Telephoon no. 323'. Zeldzaam!

18S.R. de Miranda: "Het Amsterdamsche aardappelenoproer" (Amsterdam, z.j. [1917]). 'Prijs 3 cent'. Deze brochure met een fraaie illustratie van Albert Hahn (1877-1918) op de voorkant ('- Jij je hand kapot en ik mijn hoofd kapot en wij allebei nog honger! 't Was de goeie manier niet, kameraad!') gaat over de aardappeloproer in de hoofdstad en behoort tot de eerste politieke uitgaven van deze roemruchte vakbondsleider en SDAP wethouder van Amsterdam. Zeldzaam!

19. Vier catalogi van de firma Schalekamp waaronder een luxe jubileumscatalogus uit 1900, de catalogus van 1916 (en de door Schalekamp gecorrigeerde proefdruk daarvan) alsmede een ongedateerde catalogus uit dezelfde periode. Johan Marius Schalekamp (1844-1912) had vanaf 1 januari 1870 een ‘Photografie- en Kunsthandel’ in Haarlem. Schalekamp gaf boeken en platen uit. Hij verhuisde in 1878 naar Amsterdam en specialiseerde zich in plaatwerken, etsen, gravures en ‘fotografieën’. In 1891 opende Schalekamp een fotografisch atelier, dat in 1893 naar Buiksloot verhuisde. Ik had al een andere kleine catalogus van deze firma en zal daar nog eens over schrijven.


20. "Ontsluijerde geheimen der stad Amsterdam" (Amsterdam, 1862). Het gaat om het eerste nummer van dit feuilleton: "De nachthuizen of Venus-Tempels". Uiterst zeldzame uitgave. Alleen de Leidse Universiteitsbibliotheek beschikt over een complete serie van vijf aflevering. Hierbij gevoegd een uitgeknipt overlijdensbericht van Mr. S. Katz alsmede een notitie van hem aan de Amsterdamse uitgever J.A. Schuurmans. Binnenkort meer hierover in mijn blog: "De antiquaar, de bibliofiel en de 'ontsluijerde' auteur".


21. W. Beiboer: "Straf en opvoeding" (z.p./z.j. [Amsterdam, ca. 1935]). 'Uitgave van het Nederlands Genootschap tot Zed. Verb. der Gevangenen. Afdeling Amsterdam'. Brochure gekocht voor € 1,- euro bij Jos Albers op het Waterlooplein.


22. L. Janszen: "De geschiedenis van Amsterdam" (Amsterdam, 1946). 'Uitgave ter gelegenheid van het Centraal Vriendschapsfeest Pasen 1946 te Amsterdam' van de AJC/JVO (Arbeiders Jeugd Centrale / Jeugdbond voor Onthouding). Kleine oblong brochure gekocht voor € 1,- euro bij Jos Albers op het Waterlooplein.


23. "De Boekenwereld" (Jrg. 34, nr. 1, 2018 'Magische miniaturen'). Presentexemplaar i.v.m. mijn medewerking aan een artikel. Zie mijn: "Blanke Slavinnen; een bibliografie".

24. J. van Waterschoot (red): "Onder de toonbank. Pornografie en erotica in de Nederlanden" (Amsterdam, 2018). Presentexemplaar i.v.m. mijn medewerking aan een artikel. Zie mijn: "Blanke Slavinnen; een bibliografie".

25. M. de Valk: "Schadeatlas bibliotheken. Hulpmiddel bij het uitvoeren van een schade-inventarisatie". (Antwerpen, 2014). Fraai uitgegeven oblong boekje door Metamorfoze. Kostenloos verkrijgbaar en ook als PDF te downloaden maar als bibliofiel kies ik dan toch voor de papieren variant. Voor wie van gruwelijke boekenplaatjes houdt...