Tabbladen

zaterdag 28 augustus 2021

Een mysterieuze replica


In 1975 bestond Amsterdam 700 jaar en vierde de Nederlandsche Vereeniging van Antiquaren (NVvA) haar veertigjarig jubileum. Een kort verslag van de activiteiten - ruim vijfenveertig jaar geleden - staat in de kroniek van de NVvA (blz. 43), die twintig jaar later verscheen onder de titel: "Offeren aan Mercurius en Minerva", (Amsterdam, 1995).

Daarin lees ik dat de commissie voor de organisatie van het jubileum bestond uit de antiquaren S. Emmering, N. Israel (tussentijds uitgetreden), A.L. van Gendt, E. Franco, en P.C. Notebaart (later vervangen door B. Hagen). Het congres van de International League of Antiquarian Booksellers (ILAB) vond plaats van 21 tot 25 september. Voor het eerst verscheen er een gemeenschappelijke catalogus, de 'joint catalogue of Dutch antiquarian booksellers' en de beurs die tussen 27 en 29 september plaatsvond in het Amsterdamse Marriott Hotel was, met een omzet van 3.7 miljoen gulden (een nieuw record), uiterst succesvol.
Er waren ook plannen die niet zijn doorgegaan, zoals een tentoonstelling met als thema Amsterdam en een boek van Herman de la Fontaine Verwey over 'antiquariaat en verzamelaars in Nederland door de eeuwen heen'. Pas dertig jaar later zou Piet Buijnsters daarin voorzien met zijn: "Geschiedenis van het Nederlandse antiquariaat" (Nijmegen, 2007) en "Geschiedenis van de Nederlandse bibliofilie" (Nijmegen, 2010). 


Al geruime tijd weet ik dat er in dat jubileumjaar ook een replica werd geslagen van de Amsterdamse penning van het gilde van boekverkopers en -drukkers (3 mm. dik, met een doorsnee van 4 cm.). Vlak voor mijn zomervakantie kon ik die replica via Marktplaats kopen voor bijna zeventien euro (inclusief verzendkosten). Het object maakte mij uiteraard nieuwsgierig en riep onmiddellijk vragen op. Wie was de opdrachtgever geweest? De NVvA, de ILAB of de Vereeniging ter bevordering van de belangen des Boekhandels (VBBB), thans de Koninklijke Vereniging van het Boekenvak (KVB)? Waar en bij wie was de penning gemaakt? Bij de Koninklijke Begeer? Wat was de oplage destijds, wat had de productie gekost en wie hadden een exemplaar ontvangen?

Dergelijke (gilde)penningen van het 'Boek-vercopers en Druckers Gilt' werden vanaf het midden van de 17de eeuw tot begin 19de eeuw uitgereikt bij toetreding tot dit gilde (dat in Amsterdam sinds 1662 bestond) en gebruikt als presentiemiddel en als legitimatie.
Ze dienden om de aanwezigheid tijdens gildebijeenkomsten te kunnen controleren maar ook om te kunnen aantonen dat men een officieel erkend vakman (en gildebroeder) was. 
Antiquarisch worden ze uiterst zelden aangeboden. In 2017 dook het onderstaande exemplaar op van boekverkoper J.T. Brink G.z. uit 1804 bij veilingsite Catawiki. Helaas heb ik die veiling gemist...



In de collectie van het Amsterdamse Allard Pierson /Bijzondere collecties UvA (Bibliotheek van het Boekenvak) worden maar liefst meer dan vijftig originele exemplaren bewaard! (UBA544). Het merendeel (45 stuks!) werd in 1874 gekocht door Frederik Muller uit de veiling van de nalatenschap van J.T. Bodel Nijenhuis. Daarnaast bevinden zich exemplaren in diverse musea; zoals de gildepenning van Johannes Schot (1675) in de collectie van het Rijksmuseum. Ik ken ook een zeldzaam zilveren exemplaar in de collectie van het Haarlemse Teylersmuseum op naam van Bernardus Mourik (1734).
 

Bij de penning hoorde een gildebrief zoals dit voorbeeld uit 1764 in de collectie van het Rijksmuseum, op naam van de plaatdrukker Harmanús Veelwaart. Duidelijk zichtbaar is dat gildepenning en gildebrief gebruik maakten van dezelfde beeldsymboliek.


Dat geldt ook voor het (vroeg negentiende eeuwse?) lakzegel van het Amsterdamse 'Boekverkoopers, boekdruckers en kunstverkoopers gild' (eveneens in de collectie van het Rijksmuseum uit de nalatenschap van antiquaar Simon Emmering). Ook daarop zien we de bekende cartouche met ter weerszijden de attributen die we ook op de gildepenning en gildebrief tegenkomen.

In 1808 werden de gilden door Lodewijk Napoleon afgeschaft en dat gebeurde nogmaals definitief na de totstandkoming van het Koninkrijk in 1818. Twee jaar later, in 1820, werd een wet uitgevaardigd die regelde dat de resterende gildekassen en andere bezittingen van de gilden vervielen aan de desbetreffende stadsbesturen.


Terug naar die replica van brons uit 1975. Via een exemplaar dat te koop werd aangeboden op de website van munt- en penninghandelaar Laurens Schulman vond ik een verwijzing naar het tweemaandelijks tijdschrift voor numismatiek en penningkunst: "De Beeldenaar" (2005, 29ste jaargang nr. 6). Hierin staat een artikel van Raf van Laere: "Penningen in boeken", waarin een originele penning wordt beschreven met een slotopmerking over de replica. 

Die beschrijving luidt als volgt: "Amsterdam; Gilde van boekverkopers en drukkers; Ø 39,5 mm. Vz.: allegorische voorstelling waarin Mercurius, de god van de handel, centraal staat. Hij houdt zijn staf in de rechterhand en een boek in de linker; onderaan drukkerswerktuigen: pers, open boek, passer, inkttampons. Legende: BOEK-VERCOPERS EN DRUCKERS GILT. Kz.: cartouche getopt door het wapen van de stad Amsterdam. In de cartouche over drie lijnen: BALTES /CARELZ /1686. Op het origineel is de tekst gegraveerd. Andere exemplaren dragen de namen van Baltes Boekholt (1658), Esaias van Claveren (1659), Harman Aelsen (1662), Jan Claes (1663), Jan Hermenz (1686), Joannes de Wees (1688) en Bernardus Mourik (1734). Van het exemplaar van Carelz werden bronzen replica’s geslagen naar aanleiding van het congres van de International League of Antiquarian Booksellers dat in 1975 te Amsterdam werd gehouden". Hoe kwam Raf aan die wijsheid? Ik stuurde hem een email en kreeg vrijwel direct antwoord dat zijn bron een exclusieve Amerikaanse numismatische publicatie was.


Het gaat om: "Rarities of Numismata Typographica. Four examples of early Dutch Printers' Bookbinders' & Booksellers Guild Medals" (Newton, 1996). Een prijzige uitgave - in cassette - met vier afgietsels in sterling silver van originele penningen (gemaakt door de Ronnie DaVinci Company). Hierbij zit een beschrijving van William Blades (1824-1890), auteur van "Numismata Typographica; or the medallic history of printing" (Diezelfde Blades was overigens ook auteur van de onder bibliofielen meer bekende: "The enemies of books").
De cassette is een uitgave van de Bird & Bull Press (1958-2013) en aan de beschrijving gaat een introductie vooraf van de uitgever en directeur, Henry Morris (1925-2019). Morris heeft overigens veel meer geschreven over 'tokens voor booksellers and bookmakers'. 


Van zijn: "Rarities of Numismata Typographica" bestaan 120 exemplaren. Ook het zilveren afgietsel van de penning ten name van Baltes Carelz. zit hierin met een afbeelding en beschrijving (bladzijde 27/28). De eindnoot vermeldt: "Our example engraved; Baltes Carelz, 1686. An approximate replica of this medal was struck in bronze and issued as a keepsake during the International League of Antiquarian Booksellers Congress, held in Amsterdam in 1975". Er staat "this medal" waarmee dus niet specifiek het exemplaar ten name van Baltes Carelz. werd bedoeld. Evenmin mag de conclusie worden getrokken dat Morris de initiatiefnemer van mijn bronzen replica was. Morris kocht zijn gildepenningen namelijk pas in 1992 op de veiling in Frankfurt am Main van Dr. Busso Peus Nachf. e.K. waar de omvangrijke collectie van Paul Jehne (1851-1937) onder de hamer kwam. Inbrenger was de Münzhandlung CG. Thieme in Dresden die de collectie van Jehne's erfgenamen had overgenomen en al die tijd had bewaard. 

Mijn zoektocht naar de herkomst en achtergronden van dit curiosum leverde dus helaas geen antwoord(en) op. Noch de NVvA, ILAB, VVVB (KVB) of Koninklijke Begeer konden antwoord geven of wisten er van. Het feit dat Morris wist dat er een replica was gemaakt in 1975 leek mij een aanwijzing te zijn dat de oorsprong moest worden gezocht onder numismatische verzamelaars(organisaties) in Engeland of Amerika. 

Op 28 augustus publiceerde ik (de eerste versie van) dit blog en drie dagen later ontving ik een email met foto's van één van de deelnemers aan het ILAB-congres in 1975 met de volgende verhelderende inhoud.


"Dear Mr. 'Perkamentus',

When I read your request for information about a facsimile medallion issued for the ILAB Congress in Amsterdam in 1975 passed on by Mrs. Elstner, I knew that I had been at that congress but had no recollection of the medallion in question. As is usually the case, I found my copy while looking for something entirely different and I send you images of the medallion, the box it came in and the information leaflet that was included. As to your question of “for whom and how many”, - if I got one then every congressist got one and in those days there were anywhere between 200 and 400 participants. Usually there was a printed list of participants given to everybody, but I will have to be looking for something else to find that! Maybe the Dutch Association still has a note of those numbers.
Best wishes.
"

Keith Fletcher

H.M. Fletcher ABA
The Granary
Moor Place Park
Much Hadham
Herts SG10 6BF
01279 843 507


Het doosje bevatte de penning en een informatieblad met in twee kolommen (links in het Engels en rechts in het Frans) de volgende tekst:

"The medal offered you here as a remembrance of the 23th ILAB Congress is a replica of a token struck in the 18th century for the Guild of Booksellers, Printers, and Art dealers of Amsterdam.
It has not been possible to establish with any certainty when the first token was struck, but one may safely assume that guild tokens were already in use at the end of the 17th century.
The guild token can be described as follows.

Observe:
Mercury, winged and in flight, holding in his hand the caduceus or serpent-wand and in his left hand an open book. To the left of him a printing press, to the right two inkings balls. Mercury is in flight above an open book, flanked by a composing stick and open compasses. Caption: Guild of Sellers and Printers of Books.

Reverse:
The arms of Amsterdam placed above a large oval cartouche, in which a name and date can be engraved. A small twist pattern rings both sides.

Brass, cast: diam. 40 mm.".

Dus toch! De ILAB en de Koninklijke Begeer! Al weten ze het zelf niet meer...

zondag 1 augustus 2021

Het jaar geboekt, juli 2021

In de rubriek 'Het jaar geboekt' (zie tabblad bovenaan) houd ik bij wat ik gedurende het lopende jaar per maand bij elkaar verzamel. Na afloop van de maand verplaats ik de lijst met aanwinsten naar de startpagina c.q. homepage en geef ik 'de cijfers'. In de rubriek blijven de voorgaande maand(en) als hyperlink aanwezig. Raadpleeg dus regelmatig de nieuwe rubriek om te zien of er aanwinsten zijn bijgekomen (of wacht op het maandoverzicht).

Juli 2021; de cijfers...

Totaal aantal objecten: 17.

Gekocht: 9.
Gekregen: 8.

Totaal uitgegeven: € 270,67 euro (incl. verzendkosten).
Gedeeld door 9 is gemiddeld: € 30,07 euro per object.

Via kringloopwinkel: 3 (11-13).
Via boekenmarkt: 4 (1, 2, 3, 4).
Via (online) antiquariaat: 1 (5).
Via Amazon: 1 (16).

Modern: 7 (10, 11-13, 15, 16, 17).
Marge & klein bibliofiel drukwerk: 1 (14).
Old & rare: 9 (1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9).

Juli 2021: de aanwinsten...

Op vrijdag 2 juli 2021 vierde de Amsterdamse boekenmarkt op het Spui haar dertigjarig bestaan. Net als vijf jaar geleden was ik aanwezig ook al waren er ditmaal geen festiviteiten (ik schreef er over hier). Desondanks scoorde ik verschillende bijzondere uitgaven (1 t/m 4).


1. (A.) Karsch/S.H. ten Cate: "Natuurlijke geschiedenis van den Duivel" (Zwolle, z.j. [1878]). Zeldzame uitgave waarvoor ik € 30,- euro betaalde aan Henk Molenaar (antiquariaat Molenaar boeken).


(1 exemplaar in de Koninklijke Bibliotheek). Meer informatie over deze uitgave is te vinden in de Encyclopedie Nederlandstalige Tijdschriften (zie hier). Gekocht bij antiquariaat De Salamander (Arnoud Bosch) voor € 20,- euro.


3. "Relaas van de onlusten voorgevallen in Amsterdam; Begrepen in een brief geschreven, aan een Heer te Leiden door een zyner Vrienden te Amsterdam. 1748" (z.p. [Amsterdam?], 1748). Knuttel 17907. Zeer zeldzaam pamflet met verslag van het Pachtersoproer in Amsterdam. Er bestaan maar liefst vier verschillende drukken van (en gezien de afwijkende 'STCN- vingerafdruk(b2 A4 y$d) gaat het bij mijn exemplaar om een variant van deze in de STCN). Dat zegt wel iets over de grote populariteit van dit ooggetuigenverslag. Gekocht bij antiquariaat 'De Salamander' (Arnoud Bosch) voor € 20,- euro.


4. L.W. van Merken: "Het nut der tegenspoeden, brieven en andere gedichten van Lucretia Wilhelmina van Merken", met bladwijzer en fondslijst (Amsterdam, 1768). Hierbij gebonden: "Aan de Britten" (Amsteldam, 1781). Tevens bijgebonden "Lykdichten ter gedachtenisse van de grootste der Nederlandsche dichteressen, vrouwe Lucretia Wilhelmina van Merken, echtgenoote van den Heer Nicolaas Simon van Winter; overleden in den ouderdom van ruim acht en zestig jaren, te Leyden, den 19den, en begraven te Amsteldam, den 24sten van october, des jaars 1789", met fondslijst (Amsteldam, 1790). In sommige exemplaren is volgens de STCN ook de allegorische titelpagina meegebonden uit de eerste (ongeïllustreerde) druk (1762), gegraveerd door J. van Schley (1761) naar Cornelis Ploos van Amstel, maar niet in dit exemplaar. In mijn exemplaar zitten wel drie paginagrote gravures. Deze zijn alle drie gesigneerd (J. Buys, inv. et delin. C. Brouwer sculps. W. Vermandel en J.W. Smit exud.). Bovendien staan onderaan titels gegraveerd; "Het nut der tegenspoeden.", "Brieven." en "Mengeling van verscheide gedichten.". Luxe exemplaar op groot papier in een halfleren band met kievitsmarmeren platten. Rugtitel en onderaan gestempeld 'met Proefdruk Platen' (de drie gravures vermelden nergens 'proefdruk').
Ik betaalde voor deze bijzondere uitgave slechts € 50,- euro bij antiquariaat 'De Salamander' (Arnoud Bosch). Meer over deze bijzondere aanwinst in: "Een boek(band) 'met proefdruk platen'".


5Portretgravure van 'Lucretia Wilhelmina van Winter, gebooren Van Merken' (1721-1789), door 'H. Pothoven ad viv. delin. 1772. P.J. Uijlenbroek excud. Reinr. Vinkeles sculps. 1792'. Een 'Proefdruk', gekocht bij antiquariaat Goltzius (Ard van der Steur) voor € 78,65 euro (incl. verzendkosten). Toegevoegd aan de uitgave beschreven onder nr. 4.


Van een boekenvriend ontving ik de volgende vijf brochures (678en 10).

6. "Oud Amsterdam" (Amsterdam, 1907). Uitgave van het kledingmagazijn H. Hollenkamp & Co.

7. "Berigt omtrent de voorgenomen demping van een gedeelte van den N.Z. Achterburgwal" (Amsterdam, 1863) met een fraaie uitslaande plattegrond van het plan. Zeldzaam!

8. "Catalogus der Vondel-Tentoonstelling gehouden in februari 1879 in Arti et Amicitiae te Amsterdam" (Amsterdam, 1879).

9. "Rembrandt. Schilderijen bijeengebracht ter gelegenheid van de inhuldiging van hare majesteit Koningin Wilhelmina" (Amsterdam, 1898). Tweede, vermeerderde en verbeterde uitgave van deze catalogus. De tentoonstelling in het Amsterdamse Stedelijk Museum liep van 9 september tot 31 oktober 1898.

10. E. Dronckers (samensteller): "Catalogus Tentoonstelling Literatuur over Amsterdam 5 mei 1945 - 1 januari 1948 in het Koninklijk Paleis te Amsterdam januari 1948" (Amsterdam, 1948).


11-13. "Heemkennis Amsterdam" (Amsterdam, 1947-1949). Oorspronkelijk achttien losse deeltjes maar mijn aanwinst zit stevig in drie linnen bandjes; Deel I (1-6): Met Vondel door Amsterdam, Klockmuzyck t'Amsterdam, Uithangtekens en gevelstenen, Wilde planten in en om Amsterdam, Amsterdamse Volksgebruiken, Paddenstoelen in en om Amsterdam.
Deel II (7-12): Onderwijs in Amsterdam in vroeger tijden, Het Raadhuis aan de Dam, Insecten in en om Amsterdam, Watergraafsmeer 'Amstels Paradijs', Welkom, Vreemdeling!, Oude gebouwen van Amsterdam. Deel III (13-18): Amsterdam's stedeschoon.
De meeste met register en/of literatuuropgave, deel III tevens met uitvouwbare plattegrond).
Op Boekwinkeltjes overvloedig aanwezig voor € 2,- euro per los deeltjes, de verzamelbundels vanaf € 10,- euro per stuk. Een complete serie van achttien deeltjes of drie verzamelbundels wordt echter niet aangeboden! Gekocht in mijn kringloopwinkel voor € 7,25 euro.


14. E. Portnoy: "Dutch Dreaming" (Leiden, 1993). Bijzonder zeldzame bibliofiele uitgave van de Ammoniet. Een geschenk van meesterdrukker Gerard Post van der Molen als tegenprestatie voor mijn lovende woorden in: "De Ammoniet in mijn bibliotheek". Dit is volgens hem één van de meest onbereikbare uitgaven van zijn pers!


15. Hans Heesen & Harry Jansen: "Hayward Ho! of Ethiek van de boekensneuper" (Tilburg, MMXXI). Tweede uitgave van de excellente Stichting Desiderata, Genootschap van Boekenvrienden. Wederom een fraai uitgegeven handzaam boekje met illustraties van Thomas Rowlandson en Charles Williams, ditmaal over de (on)ethische kanten van de boekensneuperij (of hoe je je vrienden leert kennen tijdens de gezamenlijke boekenjacht). Over drie vrienden die gezamenlijk op boekenjacht gaan en daarmee meteen de belangrijkste regel van de bibliofiele jager/verzamelaar met voeten treden... Jaag nooit met gelijkgestemden, in dit geval boekenvrienden die mogelijk in dezelfde boeken zijn geïnteresseerd als u! Verkrijgbaar bij het Genootschap voor slechts € 14,90 euro (incl. verzendkosten).


16. D. Pearson: "Provenance Research in Book History: A Handbook" (Oxford, Bodleian Library, 2019). Gekocht via Amazon voor € 64,77 euro (incl. verzendkosten). Tweede, totaal herziene druk van dit handboek dat sinds zijn verschijning in 2019 op mijn verlanglijstje stond. Mooie aanvulling voor mijn handbibliotheek boekwetenschap. Rijk geïllustreerd met talloze voorbeelden die de antiquaar/verzamelaar kan tegenkomen in oude boeken. Ik vind bovendien provenance-onderzoek één van de leukste aspecten van boekwetenschap en schrijf regelmatig over mijn eigen onderzoekjes naar de achtergrond/herkomst van bijzonder drukwerk.


17. G. Mak: "In Europa. Reizen door de twintigste eeuw" (Amsterdam, 2004). In mijn aanwinsten-overzicht van september 2020 schreef ik dat ik in mijn kringloop regelmatig het oeuvre tegenkom van Geert Mak en voor € 3,- euro de gebonden versie had meegenomen van: "In Europa" (aanwinst 4). Die verving toen mijn pocketeditie. Mijn aanwinst van toen maakt thans op zijn beurt plaats voor de tweedelige editie in cassette, die ik cadeau kreeg van een Twitter-boekenvriend! Collectieverbetering voor weinig tot geen geld...