Een 'allernoodzaaklykst werk'

Ik wist dat ze kwamen, maar het was toch spannend, toen de deurbel ging en UPS voor de deur stond met twee dozen uit Brussel (totaal zestien kilo), van veilinghuis ‘The Romantic Agony’.

Eindelijk heb ik dan kunnen bemachtigen waarnaar ik al zolang op zoek ben; een complete serie (tweede druk) van Jakobus Kok: “Vaderlandsch Woordenboek” (Amsterdam, 1785-1799). Een achttiende eeuwse monsterproductie die feitelijk geen woordenboek is maar een encyclopedie.
De rij boeken is bijna twee meter lang, bestaat uit 38 delen in 8˚ (inclusief drie supplementdelen), werd stevig ingebonden in fraaie halfleren banden met vergulde titelschilden en telt bijna 13.000 pagina’s informatie, gedrukt op dik papier. Uit het collationeren bleek mij dat de boeken nauwelijks zijn gelezen, voor sommige prenten zaten nog blanco schutblaadjes en ik kwam zelfs nog een achttiende eeuws briefje tegen met aantekeningen.

Tekenaar Jacobus Buys (1724-1801) en graveur Reinier Vinkeles (1741-1816) zorgden - naast een frontispice - voor alle 58 paginagrote portretgravures en 80 paginagrote historieplaten. Daarnaast zitten er verspreid in de eerste 15 delen 48 meest uitvouwbare tabellen (voornamelijk 'tafels' van adellijke geslachten). 'Last but not least' zitten in mijn exemplaar ook de zeven grote uitvouwbare contemporain gekleurde kaarten van de Republiek der Verenigde Nederlanden (bestaande uit de provincies: Friesland, Gelderland, Groningen, Holland, Zeeland, Utrecht en Overijssel). De laatste twee in het supplement (deel 1) dat verder geheel zonder illustraties is.

Een complete set van de tweede druk bleek antiquarisch niet eenvoudig te vinden. Vooral de provinciekaarten ontbreken vaak geheel of gedeeltelijk (en zijn niet altijd ingekleurd).
Ze waren destijds optioneel en prijzig. Ook de drie supplementdelen ontbreken nogal eens.

De eerste druk van dit “voor ieder Vaderlandminnende Nederlander allernoodzaaklykst Werk” startte in 1780 bij uitgever Johannes Allart onder de titel: “Vaderlandsch, geschied-, en aardrijks-, geslacht- en staatkundig woordenboek; in zig vervattende, de oude en hedendaagse kerkelijke en waereldlijke geschiedenissen der Verenigde Nederlanden, en onderhoorende landschappen; beschrijvingen van steeden, dorpen, aanwas, lotgevallen en voorregten, enz. enz. als mede levensverhaalen, van alle vermaarde mannen en vrouwen”. Nadat er twaalf delen waren verschenen veranderde de boektitel in: “Vaderlandsch Woordenboek”.
Volgens Frederik Muller’s ‘Nederlandse Historieplaten’ verschenen de eerste delen zonder platen bij de schrijver, boekverkoper in de Bantammerstraat te Amsterdam.
Na de publicatie van deel twaalf startte er echter een tweede druk, die wel helemaal was geïllustreerd. In het voorbericht schreef Kok hierover:
“Uit de afgifte van dit eerste Deel, zal ieder kundig Leezer zien, dat door mij kosten noch moeite gespaard zijn, om een werk van die waardij zo wel uitgevoerd ten voorschijn te doen komen als mooglijk is, en, door de bijgevoegde Plaaten en Pourtraiten, wel is waar, kostbaarder, maar ook tevens luisterrijker en interessanter te maken”. Een flink aantal platen en portretten werd overigens ook als illustratie gebruikt in uitgaven van de historicus Jan Wagenaar.

De auteur, Jacobus Kok (1734-1788), was een Amsterdamse boekhandelaar, “een minder sierlijk Schrijver, dan vlijtig naspoorer van ’s Lands Geschiedenissen, met naame ook van zijne Geboortestad, waar in hij, met onvermoeiden vlijt, veele jaaren werkzaam was” zo lezen we in zijn eigen ‘woordenboek’ (supplement deel 3)! Kok heeft zijn arbeid niet kunnen afmaken. In deel 19 deelt de uitgever mee dat hij overleed “onder het afdrukken van dit Deel, en naa dat hij het, op de vier laatste bladzijden na, geheel ter Drukperse hadt vervaardigd”. De serie werd echter voortgezet door etser, tekenaar, schrijver en dichter Jan Fokke (1742-1812).

Fokke lag voor de hand. Samen met Kok was hij al auteur van diverse publicaties waaronder het vervolg op Jan Wagenaar's driedelige stadsbeschrijving van Amsterdam (in folio), dat in 1788 verscheen. Naast een nieuwe auteur kon de uitgever ook beschikken over de nalatenschap van Kok. Daaruit blijkt dat Kok een voorbeeld voor ogen had toen hij met zijn reuzenwerk begon en wel de bekende tweedelige uitgave van François Halma (1653-1722): “Tooneel der Vereenigde Nederlanden, en onderhorige landschappen geopent in een Algemeen, Historisch, Genealogisch, en Staatkundig Woordenboek…”
(Leeuwarden, 1725). In het ‘berigt van den uitgeever’ (deel 20) lezen we: “Hij (Kok) was bezitter, behalven andere echte Stukken, tot zijne onderneeminge dienstig, van Halma’s Toneel der Vereenigde Nederlanden. Met zeer veele moeite en nauwkeurigheid hadt hij dit verrijkt met een groot aantal nieuwe Artikelen en bijvoegzels. Van dit alles en andere papieren en aantekeningen uit ’s Mans voortreffelijke Boekverzamelinge, heb ik mij meester gemaakt, en dien ruimen voorraad mijnen Vrienden ter hand gesteld. Zij arbeiden dus met de bouwstoffen, door den voorgaanden Schrijver bij een verzameld”.

Opmerkelijk genoeg overleed ook Francois Halma voordat hij zijn boekwerk kon afmaken. Mattheus Brouërius van Nidek (1677-1742) bewerkte de letters W, Y en Z en bracht het geheel ter perse. Daarmee houdt elke vergelijking op want Kok’s: “Vaderlandsch Woordenboek” overtrof zijn voorganger(s) in omvang en diepgang verre en is nog steeds een belangrijk naslagwerk.