(G)een boekenpers!

Laatst zag ik er een in de etalage van een antiquariaat staan.
Ik moet toegeven, ik vind een ‘boekenpers’ vooral tussen de boeken, of dat nou in een antiquariaat, boekhandel, bibliotheek of boekbinderij is, enorm decoratief.
Op Marktplaats worden diverse boekenpersen aangeboden. Die benaming is feitelijk onjuist, daarom dit korte exposé over de kopieerpers.

“Sedert ik mij van eene kopieerpers bedien, ontvangt U de primeur der opstellen, die ik voor mijne Indische courant schrijf”, aldus Conrad Busken Huet (1826-1886) in zijn brief van 21 oktober 1879 aan de uitgever van het tijdschrift Nederland.
De kopieerpers waarnaar Busken Huet verwees was een voorloper van de stencilmachine, uitgevonden door David Gestetner (1854-1939), en het kopieerapparaat.
De uitvinding van de kopieerpers hebben we te danken aan de Schotse ingenieur James Watt (1736-1819) die we allemaal kennen door zijn andere uitvinding; de stoommachine.
Alhoewel het vroegste gebruik van de kopieerpers sporadisch eind 18^de eeuw plaats vond, o.a. door de Amerikaanse presidenten Benjamin Franklin, George Washington en Thomas Jefferson, zou het tot het midden van de 19^de eeuw duren alvorens het apparaat massaal zijn intrede deed in de Europese kantoorwereld.

De kopieerpers is meestal gemaakt van gietijzer. De zwaardere exemplaren hadden gaten aan de bodemplaat zodat ze konden worden vastgeschroefd aan een werkbank. De drukplaat werd vaak met een schroefhendel naar beneden gedraaid. De grote bolle knoppen aan de uiteinden van de hendel waren functioneel. Met één flinke zwiep kon de plaat zo op en neer worden gedraaid en dat scheelde werktijd!

Tussen de beide platen lagen brieven of nota’s, geschreven met kopieerinkt, geklemd tegen dun kopieerpapier, met aan de achterzijde vochtige lappen.
Dat was een nauwkeurig werkje want waren de lappen te droog, dan kwam er niet veel over op het kopieerpapier en waren ze te nat, dan vloeide de inkt uit en waren de brieven en nota's bijna niet te lezen.

Kopieerpersen bestonden in verschillende formaten en uitvoeringen. De 19^de eeuwse modellen, waaronder het afgebeelde forse exemplaar (met A4 drukplaat) van rond 1860 dat ik een paar jaar geleden op de kop tikte, zijn vaak - soms overdadig - versierd met florale motieven en krullen.
In de loop der tijd werden ze steeds strakker vormgegeven. Begin 20^ste eeuwse modellen zijn vaak geheel zonder versiering. Op een enkele staat de naam van de fabrikant. Op internet is maar weinig informatie te vinden over de geschiedenis van kantoorhulpstukken als de kopieerpers. Een prettige uitzondering is de informatieve site van het 'early office museum'.

Behalve de kopieerfunctie was het apparaat ook handig voor andere taken waarbij enige druk noodzakelijk was. Zo werden er tijdens de Eerste Wereldoorlog (1914-1918) in verband met de brandstofschaarste papierbriketten mee geperst, gemaakt van oude in zout water geweekte kranten! Daarnaast bleek de kopieerpers ook nuttig in boekbindateliers als lijm-/boekenpers of om lino(leum)sneden mee af te drukken.
De oorspronkelijke functie is vrijwel in vergetelheid geraakt. Zoeken op Marktplaats naar een ‘kopieerpers’ geeft geen resultaat.