Een unieke plano

In de bloedhete eerste week van mijn zomervakantie scoorde ik maar liefst twee bijzondere aanvullingen op deelcollecties in mijn bibliotheek. De meest sensationele van deze twee verdient een apart blog met nadere toelichting.

Het gaat om een aanvulling op mijn verzameling antiquarische taalspelletjes (lipogrammen) waarover ik eerder een populair blog schreef dat veel reacties opleverde. Destijds schreef ik dat één van de vroegste Nederlandse voorbeelden was: "Proeve van vyf klinkdichten, in welke naer rang zyn uitgelaeten de vyf vocaelen of klinkletters" (Delft, 1784), geschreven door 'A.F.' oftwel Albertus Frese (1714-1788).

Van huis uit was Frese een Haagse (amateur)schilder van portretten en historiestukken maar hij schreef ook toneelstukken in samenwerking met Christiaan Schaaf, alias 'Gladmakius' (1707-1772). Zijn lipogrammen verschenen destijds bij Jan de Groot Pz. in Delft en onder de zinspreuk "Ars superat fortunam" (Kunst gaat boven Fortuin) een klein literair genootschap waarvan Frese en Schaaf op het laatst nog de enige leden waren. De uitgave "een raar Stukje voor Liefhebbers van Poezy" kostte vijfenhalve stuiver en werd nog in 1801 door Jan de Groot Pz. verkocht.

Twee eeuwen later werd het gedicht door Battus (Hugo Brandt Corstius) opgenomen in zijn: "Opperlandse taal- en letterkunde" (Amsterdam, 1981) en ook Gerrit Komrij deed dat enkele jaren later in zijn: "De Nederlandse poëzie van de 17de en 18de eeuw in 1000 en enige gedichten" (Amsterdam, 1986). Leuk weetje; van het gedicht zonder de letter A bestaat (sinds 1996) zelfs een versie in het Esperanto! En daarmee, beste boekenvrienden, is in grote lijnen verteld wat er over Frese en zijn 'proeve' bekend is. 

Ik was daarom aangenaam verrast toen ik op Marktplaats diens befaamde klinkdicht tegenkwam als plano! Een volstrekt unicum dat kennelijk aan de aandacht van concurrerende boekensneupers was ontsnapt (inclusief de collectiespecialisten van de Koninklijke Bibliotheek). Zonder tegenbiedingen kon ik het voor wat kleingeld bemachtigen. Het enkelzijdig bedrukte blad wit papier (folio) met de vijf sonnetten, respectievelijk zonder A, E, I, O en U in een sierkader (31,9 cm. hoog en 24 cm. breed) vermeldt geen jaar, plaats, drukker of uitgever. 

Een dergelijk sierkader (ornamentzetkunst) zien we vooral terug bij vroeg 19de eeuwse koppermaandagprenten. Tekstueel (klik op de afbeelding om deze te vergroten) zijn er hier en daar kleine verschillen met het origineel uit 1784. Het papier heeft als watermerk een Franse lelie ('fleur de lis') met daaronder de letters VG. Deze papiersoort werd aan het begin van de negentiende eeuw vervaardigd door Van Gelder.

Puzzelstukjes

Wie zich verdiept in het fenomeen bibliofilie leert al gauw dat niet het bezit maar de jacht op boeken een groot deel van het plezier vormt dat de bibliofiel beleeft aan zijn hobby.

Dat geldt vooral voor die boeken waarop bewust wordt gejaagd. Serendipiteit oftewel toevalsvondsten vormen een ander soort van plezier dat elke bibliofiel kent.

Naast deze twee - jagen en serendipiteit - is er een derde aspect dat ik als bibliofiel erg plezierig belangrijk vind en dat mij veel energie geeft. Dat is het onderzoeken van mijn aanwinsten/vondsten en schrijven over mijn avonturen in de boekenwereld. Dat proces brengt namelijk met zich mee dat ik regelmatig in boeken en online bronnen informatie tegenkom die niet juist is of onvolledig. Het aanvullen of corrigeren daarvan geeft mij altijd veel voldoening. Voorbeelden daarvan vindt u in: "De antiquaar, de bibliofiel en de 'ontsluijerde' auteur", "What's in a name?" en "Gepeins over zeldzaam (galante dichtluimen)". Het delen van kennis met anderen middels dit blog is een belangrijk aspect van mijn bibliofilie. De afgelopen tien jaar heeft Perkamentus antiquarius zo al diverse organisaties van 'puzzelstukjes' (oftewel aanvullende informatie en correcties) kunnen voorzien; bijvoorbeeld de Short-Title Catalogue Netherlands (STCN), de Digitale Bibliotheek voor de Nederlandse Letteren (DBNL) en de Rijksstudio/Rijksmuseum. 

In dit blog beschrijf ik opnieuw een paar bevindingen naar aanleiding van twee aanwinsten. De eerste is alweer wat langer geleden, de laatste meer recent.

Ruim vier jaar geleden kocht ik een exemplaar van: "Endenhout en Elsryk. Buitens met hun bewoners in Haarlem/Heemstede en Amstelveen, bezongen door Jan Baptista Wellekens (1658-1726)" (Amersfoort, 2012). Een boekje geschreven door de Nederlandse literatuurwetenschapper en neerlandicus Riet Schenkeveld-Van der Dussen in samenwerking met (de inmiddels overleden) Willemien B. de Vries. De (her)uitgave trok destijds mijn aandacht omdat de eind achttiende eeuw afgebroken hofstede Elsryk in mijn woonplaats Amstelveen lag, op de plaats waar thans een modern kantoorgebouw staat (voorheen Van Leer's Vatenfabriek) ontworpen door de Amerikaanse architect Marcel Breuer (1902-1981). Ik bezit veel informatie over Elsryk, waaronder diverse originele gravures, maar bovendien staat in mijn bibliotheek: "Dichtlievende Uitspanningen" (Amsterdam, 1735) van Jan Baptista Wellekens en Pieter Vlaming met daarin "Gezangen voor Elsryk". 

Uit dit rijk geïllustreerde boekje (dat ik al eens ter sprake bracht in mijn eerste Engelse blog: "A square inch of art") zijn diverse gravures, waaronder enkele slotvignetten, ter illustratie opgenomen in de (her)uitgave van Riet Schenkeveld-Van der Dussen en Willemien B. de Vries.

In de toelichting op de afbeeldingen (blz. 122/123) stellen zij bij twee daarvan (nummer drie en zeven) vraagtekens.

Bij de toelichting op afbeelding drie schreven zij: "Slotvignet van Endenhout. De afbeelding met een vurige draak is nogal raadselachtig. Mogelijk wilde Goeree de regels uitbeelden waarin de kracht van de bloem FIDENTIA wordt aangegeven die overwint immers zelfs 'de hel met alle nare spoken'. Op de achtergrond rechts is mogelijk een deel van een buitenmuur van het landhuis te zien. Moet de zittende (grijze?) herder met stok en hond de al oudere Jan Muyser verbeelden?". 

Dat beide dames deze afbeelding raadselachtig vinden is enigszins wonderlijk, want wie Endenhout leest (en ik mag aannemen dat zij dat beiden grondig deden) stuit op de volgende versregels: 

"Ik zie hier ook die vrucht, de gulde boomvrucht praalen,

Die Herkles moest, door dwang, uit Atlas boomgaard haalen,

Daar hy den fellen draak, bewaaker van dien hof,

Met zyn ontzachtbre knots verplette in 't bloedig stof"

Daarmee wordt duidelijk dat dit slotvignet het elfde avontuur toont van de Grieks mythologische held Herakles. De zittende figuur bovenop is niet Jan Muyser maar Herakles met zijn knots op de verslagen 'fellen draak' Ladon, met in zijn rechterhand de geroofde gouden appels uit de (ommuurde) tuin van de Hesperiden.

Bij zeven, de toelichting op het slotvignet na 'Silvius' (de tweede herderszang op Elsryk), las ik: "Vignet achter Silvius. Twee herders, de een met herdersstaf, de ander met panfluit, zitten links en rechts van een monument. Op het onderste blok het wapen van de Van der Noots, vijf schelpen. Dat is overigens hetzelfde wapen als dat van de zestiende-eeuwse dichter Jan van der Noot. Is er sprake van verwantschap? Het kleinere wapen boven aan het monument aangebracht, is door ons niet herkend". Als inwoner van de gemeente Amstelveen - en goed bekend met de lokale geschiedenis - herkende ik dat kleinere wapen uiteraard meteen als dat van Nieuwer-Amstel (thans gemeente Amstelveen).

Zo makkelijk gaat dat aanvullen en corrigeren dus. Ik hoef er meestal geen diepgravend onderzoek voor te doen en het gaat nooit om wereldschokkende ontdekkingen. Het zijn willekeurige details, stukjes van een puzzel, die een bestaand beeld of reeds bekende informatie complementeren. Hoe klein en weinig betekenisvol ook, ze verschaffen mij veel plezier omdat ze in een bepaalde mate ook zin en betekenis geven aan mijn 'gentle madness' en mijn blog. 

Mijn volgende puzzelstukje is de identificatie van een boekje, afgebeeld op het portret van Daniël Willink (1676-1722). Willink werd in 1719 vereeuwigd door de Poolse kunstschilder Christoffel Lubieniecki (1659-1729). Van dat schilderij werd een fraaie gravure gemaakt door Frederik Ottens die we terugvinden in Willink's: "De lustplaats Groot Heerema bij Franeker" (Amsterdam, 1734). Daniël Willink heeft verschillende interessante uitgaven (in dichtvorm) op zijn naam staan die de geschiedenis van Amsterdam/Amstelland raken. Ik had al zijn "Amsterdamsche Buitensingel" en "Amstellandsche Arkadia" maar zijn "Amsterdamsche Tempe of de Nieuwe Plantagie, Begrepen in twee boeken. Nevens den Amstelstroom" (Amsterdam, 1721) ontbrak nog in mijn bibliotheek. Die kon ik onlangs - in perkament gebonden - op de Spui boekenmarkt kopen (zoals u kunt lezen in: "Bibliofilie in coronatijd"). Toen ik mij verdiepte in mijn nieuwe aanwinst stuitte ik al gauw op eerdergenoemde portretgravure in de collectie van het Rijksmuseum.

De beschrijving hierbij luidt: "Portret van de dichter en wijnhandelaar Daniël Willink. Op tafel achter hem staat een van zijn dichtwerken opengeslagen. Onder het portret Willink's familiewapen en een lofdicht van David Hoogstraten". Deze informatie riep bij mij meteen de vraag op om welk dichtwerk het zou kunnen gaan dat zo prominent figureert in dit portret? Ook dit 'puzzelstukje' werd na wat bladeren in mijn nieuwe aanwinst snel gevonden. Zoals u - met behulp van de foto hieronder - zelf kunt vaststellen gaat het om de 'verklaaringe' (links) en de allegorische titelpagina (rechts) bij zijn: "Amsteldamsche Tempe", een uitgave die in 1712 voor het eerst was verschenen. Nu nog even de Rijksstudio/Rijksmuseum opmerkzaam maken op dit stukje zodat ze hun beschrijvingen puzzel(s) kunnen complementeren...

Het jaar geboekt, juli 2020

In de rubriek 'Het jaar geboekt' (zie tabblad bovenaan) houd ik bij wat ik gedurende het lopende jaar per maand bij elkaar verzamel. Na afloop van de maand verplaats ik de lijst met aanwinsten naar de startpagina c.q. homepage en geef ik 'de cijfers'. In de rubriek blijven de voorgaande maand(en) als hyperlink aanwezig. Raadpleeg dus regelmatig de nieuwe rubriek om te zien of er aanwinsten zijn bijgekomen (of wacht op het maandoverzicht).

Juli 2020; de cijfers...

Totaal aantal objecten: 16.
Gekocht: 15.

Gekregen: 1.

Totaal uitgegeven: € 130,37 euro (incl. verzendkosten).
Gedeeld door 15 is gemiddeld: € 8,69 euro per object.

Via Boekwinkeltjes: 3 (12, 15, 16).

Via kringloopwinkel: 10 (1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10).

Via Marktplaats: 2 (13, 14).

Modern: 10 (1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10).
Old & rare: 6 (11, 12, 13, 14, 15, 16).

Juli 2020: de aanwinsten...

Een rondje kringloop deze maand bracht de volgende tien (1 t/m 10) boeken naar mijn bibliotheek. De totale kosten bedroegen slechts € 20,00 euro

1. C. Bosters e.a.: "Kunst in kaart. Decoratieve aspecten van de cartografie" (Utrecht, 1989). Een niet te onderschatten aspect van de vroege cartografie. Over decoratieve borders, 'afsetters' en voorbeeldprenten.

2. D. de Bleeker e.a.: "Lik op stuk. Nieuw Nederlands Woordenboek van Agressief Taalgebruik" (Tielt, 1990). Weer zo'n specifiek woordenboekje voor mijn plankje met: "Woordenboeken uit mijn kringloop".

3. Philip C. Almond: "De Duivel. Een biografie" (Zoetermeer, 2015).

Van deze - bij tijd en wijle - niet geheel onsympathieke figuur had ik nog geen biografie.

4. T. van Reen: "Klein Volk. De geschiedenis van de kabouter" (Breda, 2002).

Over kabouters en dwergen. "Met dit boek hoopt Van Reen definitief af te rekenen met de misverstanden die er nog altijd over de kabouter bestaan" (NB. Eén daarvan lijkt mij het geloof in kabouters..).

5. M. Ligtelijn & E. Kurpershoek: "Het Beatrixpark. Kroniek van een Amsterdams stadspark" (Leiden, 2005). Aardig boekje (oblong) over de totstandkoming en geschiedenis van dit park dat ik vrij goed ken en niet ver ligt van mijn ouderlijk huis in Buitenveldert. 

6. Meyer Sluyser: "Voordat ik het vergeet" (Derde druk, z.p. [Amsterdam], z.j. [1957]). Voor mijn plankje Joods Amsterdam.

7. J. Luitzen: "Max Tailleur. Mijn leven was geen mop" (Amsterdam, 2010). Net als de auteur herinner ik me (in de jaren zeventig van de vorige eeuw) vooral de moppenboekjes die je in velerlei kleurige vormen tegenkwam (meestal op het toilet!). Bekend van zijn Sam, Moos en Saarmoppen en wie herinnert zich nog de 'Geinlijn'?

8. Abel J. Herzberg: "Twee stroomenland. Dagboek uit Bergen-Belsen" (Arnhem, 1950). Dit boekje kostte vijf euro en dat is niet (te) veel voor een (ingebonden) eerste druk met stofomslag...

9. M.H. Groenendaal: "Drukletters. Hun ontstaan en hun gebruik" (Culemborg, 1969). Voor mijn collectie boekwetenschap en typografie. Ik had al een vroegere editie zonder stofomslag staan (die nu retour antiquariaat kan).

10. Jan Berns: "Hij zeit wat. De Amsterdamse volkstaal" ('s-Gravenhage, 1993). Voor mijn immer uitdijende woorden- en taalboekjesverzameling (zie ook mijn opmerking en link bij aanwinst 2).

11. Barbarossa (pseudoniem van Johan Christiaan Schröder): "Dagboek van een Amsterdammer" (Amsterdam, 1917). Gekregen van mijn boekbinder en restaurator Hans Pieterse voor mijn collectie Amsterdam.

12. [L. Simons]: "Amsterdam in stukken en brokken" (Haarlem, 1891). Originele uitgave van deze stadsgids (uitgave van de 'Vereeniging voor Bevordering van het Vreemdelingenvertier'!) waarvan in 1969 een geïllustreerde reprint verscheen. Voor mijn verzameling Amsterdamse stadsgidsen. Dit exemplaar zit in een (iets latere) smaakvolle roodlinnen band en kocht ik via Boekwinkeltjes bij antiquariaat Alfa Haganum voor € 20,- euro (incl. verzendkosten).

13. J.W. Tulleken: "Handleiding voor hen die dronkaard willen worden" (Utrecht, 1899). Zeer zeldzame komische uitgave (niet in WorldCat) met een voorwoord van Prof. dr. J.P.Th. van der Lith (1814-1903), erevoorzitter van de Nederlandse Vereniging tot Afschaffing van Alcoholische Dranken ('de blauwe knoop'). Gekocht via Marktplaats voor € 19,- euro (incl. verzendkosten).

Er vormt zich een nieuwe deelcollectie in mijn bibliotheek met bijzondere leerreden (gelegenheidspreken). Ik had er al twee, eentje uitgegeven n.a.v. de kerkdiefstal in Aarlanderveen (1776) en de ander n.a.v. de kerkbrand in Almkerk (1826). Daaraan kan ik nu de volgende drie toevoegen (14, 15 en 16). 

14. A. Rutgers: "Leerrede over Amos IX:5. ter gelegenheid van den jongstleden watervloed, gehouden den 5 februarij 1809 te Haarlem" (Haarlem, 1809). Leerrede in originele blauwpapieren omslag: "Uitgegeven ten voordeele van Ongelukkigen door dien Vloed". Gekocht via Marktplaats voor € 21,- euro (incl. verzendkosten).

15. J. Roldanus e.a.: "Bundel van aanspraken, gebeden en leerredenen, gedaan te Leyden, op den achttienden en vijf en twintigsten van louwmaand 1807" (Leyden, 1807). Leerrede in kartonnen omslag met kievitsmarmer en (later) linnen rugversteviging uitgegeven 'ten behoeve van de ongelukkige ingezetenen' van Leiden na de roemruchte buskruitramp aldaar. Gekocht via Boekwinkeltjes voor € 32,64 euro (incl. verzendkosten).

16. M.G. van den Bos: "Herdenkt uwen weg, dankt God. Leerrede naar aanleiding van Psalm L:14, uitgesproken op den oudejaarsavond van 1863. Met een brief aan en een antwoord van Dr. E. Laurillard, benevens een inleidend dichtstukje van den schrijver" (Amsterdam, 1864). 'Uitgegeven ten voordeele van nagelatene betrekkingen van personen, die door het vergaan eener visscherssloep zijn omgekomen'. Gekocht via Boekwinkeltjes bij antiquariaat Boek en Glas voor € 17,73 euro (incl. verzendkosten).