Gij zult leergeld betalen...

Toen ik enkele dagen voor mijn verjaardag wat op Marktplaats rondstruinde trof ik daar een advertentie aan onder het kopje "Groot schilderij van de Tien Geboden". De foto's daarbij toonde echter geen schilderij maar een ingelijste negentiende eeuwse prent, zo te zien een litho.

Wie wel eens een oude hervormde kerk van binnen gaat bekijken loopt grote kans de inspiratiebron voor dergelijke kunstzinnige afbeeldingen tegen te komen; het tiengebodenbord of wetsbord. Veelal uitgevoerd in beschilderd hout gaat het om vrij forse objecten die niet direct in je huiskamer passen. Gelukkig verschenen er al vroeg - meer handzame - gedrukte afbeeldingen, zoals de onderstaande gravure (1583) van 'Mozes met de tafelen der Wet' - door Hendrick Goltzius (1558-1617) - uit de collectie van museum Boijmans van Beuningen. Eeuwenlang zijn de tien geboden c.q. 'de tafelen met de Wet des Heeren' op een dergelijke wijze (vaak vergezeld van Mozes en/of Bijbelse taferelen) weergegeven.

Lithografie (of steendruk) is een uitvinding van Alois Senefelder (1771-1834), een grafische techniek die in Nederland vanaf het tweede decennium van de negentiende eeuw opkomt en verschillende voordelen bood ten opzichte van de traditionele ets- en graveertechniek. 

In: "Het wezen van den steendruk" (Amsterdam, 1929), een vertaling door H.C.O. Magel van Senefelders bekende boek over zijn uitvinding, lezen we daar meer over en worden de verschillende instrumenten, benodigdheden en werkwijzen uitgelegd. Feitelijk is een litho (vlakdruk) een tekening op steen. Bij de litho die ik op Marktplaats zag leek me dat op de verdiepte manier gebeurd. De gehele afbeelding, alle punten en lijnen, letters en tekeningen is met vaste hand "hetzij door een scherp stalen instrument in de diepte van den steen gegraveerd of door sterkwater erin geëtst" (Hoofdstuk 2, blz. 147). Het resultaat benadert de mooiste kopergravures en deze techniek leent zich dan ook uitstekend voor het weergeven van muzieknoten, lettervormen, schrift en landkaarten. 

De eerste advertentie die ik in Delpher tegenkwam voor een "schoone gelithographieërde Plaat" met de tien geboden staat in de "Leeuwarder Courant" van november 1827. Het gaat volgens boekverkoper H.C. Schetsberg om de "DE TIEN GEBODEN, zinnebeeldig voorgesteld met verklaring". 

Ik heb het origineel niet gezien (noch gevonden) maar kan mij er wel een voorstelling van maken door simpelweg te bladeren in mijn achttiende eeuwse "Kleine Print-Bybel", waarin talrijke Bijbelpassages als een rebus op zinnebeeldige wijze zijn weergegeven.

Voor liefhebbers van typografie wordt het pas spannend als de lithografische kunstenaars naast typolithografie (d.w.z. het overbrengen van boekdrukletters op steen) ook allerlei fantasieletters gaan tekenen, die niet traditioneel in lood gegoten bij de drukker stonden. Wat ik op Marktplaats tegenkwam leek mij daarvan een mooi voorbeeld, maar niet het enige...

In de collectie van het Rijksmuseum vond ik de hierboven getoonde litho (60 cm. hoog en 48,5 cm. breed), gemaakt door W. Visser, gedrukt bij Hilmar Johannes Backer (1804-1845) en in 1836 uitgegeven door Hartog Zangers 'koopman in kunstplaten' te Dordrecht. 

Uit zijn advertentie ('belangrijk berigt') in de "Rotterdamsche Courant" van 22 november 1836 blijkt duidelijk zijn trots op deze uitgave van "DE TIEN GEBODEN, uitmuntend en kunstvol in steen gegraveerd, waaraan kosten noch moeite gespaard zijn en waaraan alle Bijsieraden door teekenkunst, vignetsgewijze, met smaak zijn bijgebragt".

Hoe fraai ook, de kunstplaat die ik op Marktplaats vond is nog overdadiger uitgevoerd. Het (kader)formaat is ook wat groter (65 cm. hoog en 46,5 cm. breed). De religieuze boodschap is eigenlijk bijzaak geworden. De hele litho is feitelijk één grote reclameplaat voor de virtuositeit van de kunstenaar en het technisch kunnen van de drukker alsmede het zakelijk inzicht en vernuft van de uitgever/verkoper. 

Toen ik op 'Wet des Heeren' in Google verder zocht was het meteen raak. Een identiek exemplaar (maar in slechtere conditie) uitgegeven in Groningen bij J.M. Billroth trof ik aan in de beeldbank Groningen (NL-GnGRA_1536_2815). Daarin staat ook een afbeelding van een anderhalve eeuw later gemaakte reproductie (NL-GnGRA_1536_2196). Met enige regelmaat duiken exemplaren van deze litho op bij Marktplaats en Catawiki (telkens in een andere lijst) die voor bedragen rond de veertig euro worden geveild (exclusief veiling- en verzendkosten). Mooi detail; in tenminste één protestantse kerk hangt deze 'Wet des Heeren' nog gewoon aan de muur... (Helenaveen, gemeente Deurne).

Johann Martin Billroth was een Duitser, die circa 1779 werd geboren in Stralsund aan de Oostzee als zoon van Friedrich Martin Billroth en Maria Charlotte Landgraff. Billroth (overleden in Groningen op 20 april 1851) was spiegelmaker, kunsthandelaar, kunstkoper en uitgever. Hij was in 1829 oprichter van de eerste gespecialiseerde steendrukkerij in Groningen (pas tien jaar later volgden drie anderen). In 1837 had hij een winkel op de hoek van de Grote Kromme Elleboog in Groningen. 

Zowel Billroth in Groningen als Backer in Dordrecht behoorden tot de eerste lithografen in Nederland en komen voor in het overzicht van steendrukkers werkzaam in Nederland vóór 1840 door Helen C.M. Marres-Schretlen en Rob Meijer (In: "De Boekenwereld", jrg. 15, 1998, nr. 1. blz. 142 t/m 146). 

De kunstplaat van Billroth verscheen vrijwel gelijktijdig met die van zijn Dordtse concurrent Backer, waarschijnlijk zelfs iets vroeger, want zijn krantenadvertenties voor kunstplaten in Delpher starten ook iets eerder. Hoe dan ook, één van de twee heeft leentjebuur gespeeld. Er zijn onmiskenbaar een aantal overeenkomsten, zoals de knielende Mozes links en de priester met bisschopsstaf rechts boven de stenen tafelen met de geboden. Ook het middenstuk van beide kunstplaten verschilt maar weinig in de keuze voor bepaalde Bijbelscenes en -verzen. Van boven naar beneden zijn dat:

1. De Ark van het Verbond (Bij Backer geheel onderaan met Bijbelvers Exodus 40: 17-19),

2. Het Gouden Kalf (Bij Backer met Bijbelvers Exodus 32: 6-19),

3. Mozes (Met Bijbelvers Exodus 32: 19),

4. Steniging (Met Bijbelvers Leviticus: 24: 14). Bij Backer met verwijzing naar Bijbelvers Leviticus 24: 13, 14, 23.

5. Slang aan een paal (Met Bijbelvers Numeri 21: 8),

6. Abraham en God (vermoedelijk..., alleen bij Backer is dit goed duidelijk weergegeven en met Bijbelvers Genesis 22: 11, 12).

Geheel links in de hoek op de plaat van Billroth staat nog de Bijbeltekst Exodus 34: 21 met een tekening van ploeggereedschap en alleen bij Backer komt er in het middenstuk een afbeelding voor van koning Ahasveros met Mordechai en Esther (met Bijbelvers Esther 8: 2). 

Oplagecijfers zijn mij niet bekend maar er moet vraag zijn geweest naar dergelijke 'pennestukken'. In de tweede helft van de negentiende eeuw verscheen er - wederom in Groningen - een tweede vergelijkbare litho met 'de Wet des Heeren' (beeldbank Groningen NL-GnGRA_1536_2811), ditmaal uitgegeven door J. Oomkens J. Zoon, die ook veel topografische kaarten uitgaf. Oomkens had in 1826 de steendruk in Groningen voor het eerst gebruikt. Zijn litho-uitgave van de tien geboden werd getekend ('del.') door steendrukker W. de Boois (van wie verder niet veel meer bekend is). 

Zijn dergelijke kunstplaten een typisch Nederlands fenomeen? Wellicht... Ik vond in 'The Library of Congress' weliswaar een exemplaar in het Engels, maar deze litho "The Ten Commandments." (gedrukt in 1876 door 'Strobridge Lithographing Co.' in Cincinnati, USA/Ohio) werd gemaakt door ene John. W. van Leeuwen! En dat klinkt dan weer verdacht Nederlands.

Verticaal in het middenstuk ditmaal geen Bijbelse taferelen maar de namen van de twaalf stammen Israëls die bij de litho op Marktplaats horizontaal boven in de sierlijst staan.

Al met al leek mij het lithografische meesterstuk op Marktplaats een waardig verjaardagsgeschenk aan mijzelf en dus bood ik € 30,- euro (inclusief verzendkosten).

De eigenaar echter liet mij weten dat zijn 'schilderij' echt veel meer waard was dan het 'startbod' van € 25,- euro...

Zucht...

Onkunde van de verkoper(s) op Marktplaats en andere antiquarische websites levert mij vaak leuke aanwinsten op voor boterzachte prijsjes maar in dit geval hing ik - nadat ik de eigenaar op de laagste veilingprijs had geattendeerd - voor het marktconforme bedrag van

€ 47,50 euro (inclusief verzendkosten). Dat was uiteindelijk twee tientjes meer dan ik in gedachten had gehad, maar inmiddels was er al flink wat tijdrovend onderzoek gedaan en stond dit hele stukje (compleet met illustraties) in concept klaar. 

Toen het pak uiteindelijk arriveerde bleek de glasplaat gebroken ondanks de bescherming van een oude badhanddoek en het verpakkingskarton met daarop in grote letters ‘Breekbaar’ en ‘Glas’. Nadat ik de plaat met enige moeite uit de lijst had gehaald werd mijn vermoeden bewaarheid. Dit was geen origineel maar de reproductie…
Hoe is die te herkennen? In de eerste plaats aan het moderne (wat gele) papier, maar dat is van een foto of op afstand, ingelijst achter glas, moeilijk te zien. Er is echter één in het oog springend detail dat bij alle reproducties duidelijk zichtbaar is. Geheel onderaan staat: “te Groningen bij J.M. Billr..h.”. Anders dan bij het origineel ontbreken de letters ‘o’, ‘t’ en een gedeelte van de letter ‘h’. 

Leergeld betaald...

Het jaar geboekt, oktober 2020

In de rubriek 'Het jaar geboekt' (zie tabblad bovenaan) houd ik bij wat ik gedurende het lopende jaar per maand bij elkaar verzamel. Na afloop van de maand verplaats ik de lijst met aanwinsten naar de startpagina c.q. homepage en geef ik 'de cijfers'. In de rubriek blijven de voorgaande maand(en) als hyperlink aanwezig. Raadpleeg dus regelmatig de nieuwe rubriek om te zien of er aanwinsten zijn bijgekomen (of wacht op het maandoverzicht).

Oktober 2020; de cijfers...

Totaal aantal objecten: 13.
Gekocht: 13.

Totaal uitgegeven: € 198,38 euro (incl. verzendkosten).
Gedeeld door 13 is gemiddeld: € 15,26 euro per object.

Via Boekwinkeltjes: 4 (9, 10, 11, 12).

Via kringloopwinkel: 6 (3, 4, 5, 6, 7, 8).

Via Marktplaats: 2 (2, 13).

Via Bol.com: 1 (1).

Modern: 6 (1, 3, 4, 6, 7, 8).
Old & rare: 7 (2, 5, 9, 10, 11, 12, 13).

Oktober 2020: de aanwinsten...

1. "The Gutenberg Bible of 1454" (Köln, 2018). Prachtige facsimile uitgave van 'Taschen' van het exemplaar in de Göttingen Library (gedrukt op perkament!). Alle 1282 pagina's van het 'boek der boeken' zijn (in twee delen) gereproduceerd. Daarbij een begeleidende uitgave geschreven door Stephan Füssel (Gutenberg-leerstoel aan de Universiteit van Mainz). Hierin o.m. een afbeelding van befaamde notarisdocument van Ulrich Helmasperger, waarin de geschiedenis van deze unieke uitvinding en de bijbeluitgave, werd vastgelegd. Gekocht via Bol.com voor € 68,44 (incl. verzendkosten).

2. M. Linnewiel: "Kokadorus op het oorlogspad. Zijn herinneringen aan een jaar oorlog" (Amsterdam, z.j. [1915]). Vrij zeldzame uitgaven van deze befaamde Joodse standwerker/marktverkoper die (zelfs) niet in zijn biografie op Wikipedia wordt vermeld. Gekocht via Marktplaats voor € 14,50 euro (incl. verzendkosten).

Kringloopvondsten zijn er deze maand natuurlijk ook weer! Totaal gaf ik daar € 19,- euro uit aan zes boeken (3, 4, 5, 6, 7 en 8).

3. Ch. de Munck: "Lodewijk Napoleon, koning van Holland. Een miskende Bonaparte" (Zutphen, 1997).

4. T. Jonker-Klein en R. Roks: "De bisschoppen van Utrecht van 690 tot 1581" (Utrecht, 2008).

5. W.F. Heemskerck Düker en P. Felix: "Wat aarde bewaarde. Vondsten uit onze vroegste geschiedenis" (De Haag, z.j. [1941]). Van de eerste auteur vond ik al eerder: "Zinnebeelden in Nederland" (Amsterdam, 1941) in de kringloop zoals valt te lezen in mijn blog: "Het teken van het beest".

6. H.N. Werkman & F.R.A. Henkels: "Chassidische legenden" (Groningen, 1987). De befaamde reeks druksel van Werkman die origineel inmiddels onbetaalbaar is geworden en waarvan af en toe een blad antiquarisch wordt aangeboden.

7. B. Bouwens: "Op papier gesteld. de geschiedenis van de Nederlandse papier- en kartonindustrie in de twintigste eeuw" (Amsterdam, 2004).

8. G.F. van der Ree-Scholtens (eindredactie) e.a.: "Deugd boven geweld. Een geschiedenis van Haarlem 1245-1995" (Hilversum, 1995). Fraai standaardwerk uitgegeven ter gelegenheid van 750 jaar Haarlem.

9. J.P. Chardon e.a.: "Strafbepalingen tegen Godslastering en vloeken" (Kampen, 1924). Zeldzame uitgave die prima past in mijn collectie boekjes en brochures hierover. Lees meer hierover in mijn blog: "Deus damnet me..., S.N. de D, G.v.d.!". Gekocht via Boekwinkeltjes voor € 29,- euro  (incl. verzendkosten).

10. J.A. Huisman e.a.: "Nette en onnette woorden" (Hilversum, 1962). Voor de onder nummer zes aangehaalde collectie boekjes en brochures. Gekocht via Boekwinkeltjes bij De Slegte in Leiden voor € 8,50 euro (incl. verzendkosten).

11. Letterstaafje 10-punts  (3,76 mm. in het vierkant), 2,5 cm. lang met het complete 'Onze Vader', 380 lettertekens, slechts 0,145 mm. hoog (in origineel pergamijn zakje, met een afdruk op papier). Gekocht via Marktplaats voor € 29,- euro (incl. verzendkosten). NB. Zie voor dit item en de nummers 12 en 13 mijn blog: "Een beroemd letterstaafje"

12. G.W. Ovink: "Honderd jaren lettergieterij in Amsterdam" (Amsterdam, 1951). Via Boekwinkeltjes voor € 16,30 euro (incl. verzendkosten).

13. Lettergieterij Amsterdam voorheen N. Tetterode. Uitnodiging voor de viering van het honderd jarig bestaan op 1 Juni 1951. In vieren gevouwen vel met twee bedrukte pagina's in grijs omslag met koordje gebonden. Omslag in blinddruk: LA 1851-1951 (25 x 17,5 cm.). Bijlagen: menukaart, tafelschikking, (tafel)naamkaartje (op naam van procuratiehouder

mr. J.E. van Eyndhoven), informatiefolder voor bezoekers Lettergieterij Amsterdam, letterproefje van de Lichte Open Serie. Gekocht via Boekwinkeltjes bij antiquariaat Boek en Glas voor € 13,64 euro (incl. verzendkosten).