Wie wel eens een oude hervormde kerk van binnen gaat bekijken loopt grote kans de inspiratiebron voor dergelijke kunstzinnige afbeeldingen tegen te komen; het tiengebodenbord of wetsbord. Veelal uitgevoerd in beschilderd hout gaat het om vrij forse objecten die niet direct in je huiskamer passen. Gelukkig verschenen er al vroeg - meer handzame - gedrukte afbeeldingen, zoals de onderstaande gravure (1583) van 'Mozes met de tafelen der Wet' - door Hendrick Goltzius (1558-1617) - uit de collectie van museum Boijmans van Beuningen. Eeuwenlang zijn de tien geboden c.q. 'de tafelen met de Wet des Heeren' op een dergelijke wijze (vaak vergezeld van Mozes en/of Bijbelse taferelen) weergegeven.
Lithografie (of steendruk) is een uitvinding van Alois Senefelder (1771-1834), een grafische techniek die in Nederland vanaf het tweede decennium van de negentiende eeuw opkomt en verschillende voordelen bood ten opzichte van de traditionele ets- en graveertechniek.
In: "Het wezen van den steendruk" (Amsterdam, 1929), een vertaling door H.C.O. Magel van Senefelders bekende boek over zijn uitvinding, lezen we daar meer over en worden de verschillende instrumenten, benodigdheden en werkwijzen uitgelegd. Feitelijk is een litho (vlakdruk) een tekening op steen. Bij de litho die ik op Marktplaats zag leek me dat op de verdiepte manier gebeurd. De gehele afbeelding, alle punten en lijnen, letters en tekeningen is met vaste hand "hetzij door een scherp stalen instrument in de diepte van den steen gegraveerd of door sterkwater erin geëtst" (Hoofdstuk 2, blz. 147). Het resultaat benadert de mooiste kopergravures en deze techniek leent zich dan ook uitstekend voor het weergeven van muzieknoten, lettervormen, schrift en landkaarten.
De eerste advertentie die ik in Delpher tegenkwam voor een "schoone gelithographieërde Plaat" met de tien geboden staat in de "Leeuwarder Courant" van november 1827. Het gaat volgens boekverkoper H.C. Schetsberg om de "DE TIEN GEBODEN, zinnebeeldig voorgesteld met verklaring".
Ik heb het origineel niet gezien (noch gevonden) maar kan mij er wel een voorstelling van maken door simpelweg te bladeren in mijn achttiende eeuwse "Kleine Print-Bybel", waarin talrijke Bijbelpassages als een rebus op zinnebeeldige wijze zijn weergegeven.
Voor liefhebbers van typografie wordt het pas spannend als de lithografische kunstenaars naast typolithografie (d.w.z. het overbrengen van boekdrukletters op steen) ook allerlei fantasieletters gaan tekenen, die niet traditioneel in lood gegoten bij de drukker stonden. Wat ik op Marktplaats tegenkwam leek mij daarvan een mooi voorbeeld, maar niet het enige...
In de collectie van het Rijksmuseum vond ik de hierboven getoonde litho (60 cm. hoog en 48,5 cm. breed), gemaakt door W. Visser, gedrukt bij Hilmar Johannes Backer (1804-1845) en in 1836 uitgegeven door Hartog Zangers 'koopman in kunstplaten' te Dordrecht.
Uit zijn advertentie ('belangrijk berigt') in de "Rotterdamsche Courant" van 22 november 1836 blijkt duidelijk zijn trots op deze uitgave van "DE TIEN GEBODEN, uitmuntend en kunstvol in steen gegraveerd, waaraan kosten noch moeite gespaard zijn en waaraan alle Bijsieraden door teekenkunst, vignetsgewijze, met smaak zijn bijgebragt".
Hoe fraai ook, de kunstplaat die ik op Marktplaats vond is nog overdadiger uitgevoerd. Het (kader)formaat is ook wat groter (65 cm. hoog en 46,5 cm. breed). De religieuze boodschap is eigenlijk bijzaak geworden. De hele litho is feitelijk één grote reclameplaat voor de virtuositeit van de kunstenaar en het technisch kunnen van de drukker alsmede het zakelijk inzicht en vernuft van de uitgever/verkoper.
Toen ik op 'Wet des Heeren' in Google verder zocht was het meteen raak. Een identiek exemplaar (maar in slechtere conditie) uitgegeven in Groningen bij J.M. Billroth trof ik aan in de beeldbank Groningen (NL-GnGRA_1536_2815). Daarin staat ook een afbeelding van een anderhalve eeuw later gemaakte reproductie (NL-GnGRA_1536_2196). Met enige regelmaat duiken exemplaren van deze litho op bij Marktplaats en Catawiki (telkens in een andere lijst) die voor bedragen rond de veertig euro worden geveild (exclusief veiling- en verzendkosten). Mooi detail; in tenminste één protestantse kerk hangt deze 'Wet des Heeren' nog gewoon aan de muur... (Helenaveen, gemeente Deurne).
Johann Martin Billroth was een Duitser, die circa 1779 werd geboren in Stralsund aan de Oostzee als zoon van Friedrich Martin Billroth en Maria Charlotte Landgraff. Billroth (overleden in Groningen op 20 april 1851) was spiegelmaker, kunsthandelaar, kunstkoper en uitgever. Hij was in 1829 oprichter van de eerste gespecialiseerde steendrukkerij in Groningen (pas tien jaar later volgden drie anderen). In 1837 had hij een winkel op de hoek van de Grote Kromme Elleboog in Groningen.
Zowel Billroth in Groningen als Backer in Dordrecht behoorden tot de eerste lithografen in Nederland en komen voor in het overzicht van steendrukkers werkzaam in Nederland vóór 1840 door Helen C.M. Marres-Schretlen en Rob Meijer (In: "De Boekenwereld", jrg. 15, 1998, nr. 1. blz. 142 t/m 146).
De kunstplaat van Billroth verscheen vrijwel gelijktijdig met die van zijn Dordtse concurrent Backer, waarschijnlijk zelfs iets vroeger, want zijn krantenadvertenties voor kunstplaten in Delpher starten ook iets eerder. Hoe dan ook, één van de twee heeft leentjebuur gespeeld. Er zijn onmiskenbaar een aantal overeenkomsten, zoals de knielende Mozes links en de priester met bisschopsstaf rechts boven de stenen tafelen met de geboden. Ook het middenstuk van beide kunstplaten verschilt maar weinig in de keuze voor bepaalde Bijbelscenes en -verzen. Van boven naar beneden zijn dat:
1. De Ark van het Verbond (Bij Backer geheel onderaan met Bijbelvers Exodus 40: 17-19),
2. Het Gouden Kalf (Bij Backer met Bijbelvers Exodus 32: 6-19),
3. Mozes (Met Bijbelvers Exodus 32: 19),
4. Steniging (Met Bijbelvers Leviticus: 24: 14). Bij Backer met verwijzing naar Bijbelvers Leviticus 24: 13, 14, 23.
5. Slang aan een paal (Met Bijbelvers Numeri 21: 8),
6. Abraham en God (vermoedelijk..., alleen bij Backer is dit goed duidelijk weergegeven en met Bijbelvers Genesis 22: 11, 12).
Geheel links in de hoek op de plaat van Billroth staat nog de Bijbeltekst Exodus 34: 21 met een tekening van ploeggereedschap en alleen bij Backer komt er in het middenstuk een afbeelding voor van koning Ahasveros met Mordechai en Esther (met Bijbelvers Esther 8: 2).
Oplagecijfers zijn mij niet bekend maar er moet vraag zijn geweest naar dergelijke 'pennestukken'. In de tweede helft van de negentiende eeuw verscheen er - wederom in Groningen - een tweede vergelijkbare litho met 'de Wet des Heeren' (beeldbank Groningen NL-GnGRA_1536_2811), ditmaal uitgegeven door J. Oomkens J. Zoon, die ook veel topografische kaarten uitgaf. Oomkens had in 1826 de steendruk in Groningen voor het eerst gebruikt. Zijn litho-uitgave van de tien geboden werd getekend ('del.') door steendrukker W. de Boois (van wie verder niet veel meer bekend is).
Verticaal in het middenstuk ditmaal geen Bijbelse taferelen maar de namen van de twaalf stammen Israëls die bij de litho op Marktplaats horizontaal boven in de sierlijst staan.
Al met al leek mij het lithografische meesterstuk op Marktplaats een waardig verjaardagsgeschenk aan mijzelf en dus bood ik € 30,- euro (inclusief verzendkosten).
De eigenaar echter liet mij weten dat zijn 'schilderij' echt veel meer waard was dan het 'startbod' van € 25,- euro...
Zucht...
Onkunde van de verkoper(s) op Marktplaats en andere antiquarische websites levert mij vaak leuke aanwinsten op voor boterzachte prijsjes maar in dit geval hing ik - nadat ik de eigenaar op de laagste veilingprijs had geattendeerd - voor het marktconforme bedrag van
€ 47,50 euro (inclusief verzendkosten). Dat was uiteindelijk twee tientjes meer dan ik in gedachten had gehad, maar inmiddels was er al flink wat tijdrovend onderzoek gedaan en stond dit hele stukje (compleet met illustraties) in concept klaar.
Toen het pak uiteindelijk arriveerde bleek de glasplaat gebroken ondanks de bescherming van een oude badhanddoek en het verpakkingskarton met daarop in grote letters ‘Breekbaar’ en ‘Glas’. Nadat ik de plaat met enige moeite uit de lijst had gehaald werd mijn vermoeden bewaarheid. Dit was geen origineel maar de reproductie…
Hoe is die te herkennen? In de eerste plaats aan het moderne (wat gele) papier, maar dat is van een foto of op afstand, ingelijst achter glas, moeilijk te zien. Er is echter één in het oog springend detail dat bij alle reproducties duidelijk zichtbaar is. Geheel onderaan staat: “te Groningen bij J.M. Billr..h.”. Anders dan bij het origineel ontbreken de letters ‘o’, ‘t’ en een gedeelte van de letter ‘h’.
Leergeld betaald...
