De portretten bij de sententie van Hugo de Groot

‘Hug[o] Grotius, Anno 1617’, olieverf op paneel, anoniem. 

(Den Haag, Haags Historisch Museum).

Ik had afgesproken met mijn 'blogredacteur' Reinder Storm in Amsterdam en omdat het vrijdag was bezocht ik voorafgaande aan onze gezamenlijke lunch (bij biologisch restaurant Gartine in de Taksteeg) ook de nabijgelegen Spui boekenmarkt. Ik maakte mijn gebruikelijke rondes en belandde tot slot bij de kraam van antiquariaat Klikspaan uit Leiden.

Die had naar mij mening erg veel spul liggen dat ik al kende van de afgelopen keren dat ik de boekenmarkt had bezocht, inclusief een grote oude kartonnen doos met pamfletten, brochures en andersoortig dun drukwerk uit de 17de en 18de eeuw. Het waren vooral uitgaven van theologische, religieuze of politieke aard en volgens de inktstempels waren het voornamelijk doubletten afkomstig uit de Koninklijke Bibliotheek in Den Haag. De meeste daarvan oogden niet erg fraai, ze waren bladzijde voor bladzijde verstevigd met grote vellen onafgesneden dun rijstpapier. Voor enkele tientjes per stuk lag daar van alles door en bij elkaar.

Ik had die doos al minstens drie keer eerder doorsnuffeld en niets gevonden maar ditmaal trof ik een paar bijzonder interessante brochures aan die ik niet eerder was tegengekomen. Toen ik daarover met Axe van Maanen aan de praat raakte bleek mij al gauw waarom. Hij had in zijn opslag veel meer liggen dan wat in die doos zat en stopte er af en toe wat nieuw materiaal bij. "En de prijzen", vroeg ik? Axe stopte een vinger in zijn mond en stak die in de lucht... "nattevingerwerk". Duur geprijsd was het allemaal niet en als bewijs pakte hij de nieuwe gezamenlijke catalogus van de Nederlandse Vereeniging van Antiquaren voor de beurs in het Marriott Hotel in Amsterdam (11 en 12 juni). "Kijk maar" zei hij, terwijl hij wees naar bladzijde 17 waar antiquariaat Brinkman een achttiende eeuws pamflet met een 'sententie' c.q. vonnis (tegen Jacob Campo Weyerman) aanbood voor een stevige € 190,- euro; "Die komt uit dezelfde doos"!

Frank Rutte van antiquariaat Brinkman had ik die morgen ook al zien lopen maar die had vermoedelijk niet meer in de doos gekeken want ik vond zowaar de "Sententie uyt-ghesproocken ende ghepronuncieert over Hugo de Groot, ghewesen Pensionaris der Stadt Rotterdam / den achthiende May / Anno sesthien hondert neghenthien / Stilo novo"

('s-Gravenhage, 1619). Een prachtvondst want met een toegevoegd portret direct achter de titelpagina en dat verschijnsel (bij pamfletten) was ik nog niet eerder tegengekomen. Blijkens een inktstempel op het eenvoudig grijze omslag lag dit exemplaar ooit ergens in de 'Boekerij R.K. Leergangen' (Tilburg). 

In plaats van de potloodprijs van € 85,- euro (en € 30,- euro voor een ander pamflet) vroeg Axe een vriendenprijs van vijftig euro totaal en daar hoefde ik dus niet lang over na te denken. Alleen voor de sententie van Hugo de Groot (zonder portret) betaal je antiquarisch al gauw € 200,- euro!

Hugo de Groot (1583-1645) behoeft hier - denk ik - maar weinig introductie. De meeste Nederlanders kennen hem dankzij zijn spectaculaire ontsnapping uit slot Loevestein in 1621 door zich te verstoppen in een boekenkist. Hij was een wonderkind dat uitgroeide tot een uitzonderlijk rechtsgeleerde die wereldberoemd werd (en is; hij komt voor in de 'Canon van Nederland'), vooral dankzij zijn: "De jure Belli ac Paces" (Parijs, 1625) waarmee hij de basis legde voor het (internationaal) volkenrecht. Zijn theologisch/religieus conflict met Prins Maurits (1567-1625) leidde ertoe dat hij in 1619 tot een levenslange gevangenisstraf werd veroordeeld die hij moest uitzitten in slot Loevestein, toen een staatsgevangenis.

De sententie (c.q. het vonnis) van Hugo de Groot verscheen in Den Haag bij de landsdrukker Hillebrant Jacobsz. (van Wouw, 1577-1622) en werd uitgegeven met een privilege voor twee jaar. Toen ik thuisgekomen de STCN en Knuttels pamflettencatalogus raadpleegde bleek mij al gauw dat deze uitgave niet alleen zeer populair moet zijn geweest, maar bovendien met verschillende toegevoegde portretten verkrijgbaar was. Om enigszins wegwijs te worden in de zee aan (geschilderde en) gegraveerde portretten van Hugo de Groot raadpleegde ik het standaardwerk van Jhr. mr. dr. E.A. van Beresteyn (1876-1948): "Iconographie van Hugo Grotius" (Den Haag, 1929). Ik vroeg mij af welke portretten er eigenlijk destijds aan de sententie van Hugo de Groot waren toegevoegd. Knuttel kende er twee, Beresteyn één en hij twijfelde over een tweede... Ik vond er uiteindelijk drie en geef ze hieronder weer.

1. De sententie zonder portret (Knuttel 2920). 

2. De sententie met een portret door Claes Jansz. Visscher (1587-1652). Daarvan bevindt zich een exemplaar in de Koninklijke Bibliotheek (Knuttel 2921, Koninklijke Bibliotheek KW pflt 2921). In Beresteyn's lijst nummer 97: "Deze prent is een der randportretten van de groote prent met de terechtstelling van Oldenbarnevelt. Deze prent is ook afzonderlijk gedrukt op grooter papier. Hij komt voor in sommige ex. van de Sententie" (Blz. 107, afb. 28).

Portretten van Claes Jansz. Visscher komen we wel vaker tegen bij de sententies gedrukt en uitgegeven door Hillebrant Jacobsz. (van Wouw).

3.a. De sententie met een portret van een onbekende graveur (Knuttel 2922, Koninklijke Bibliotheek KW pflt 2922). Het portret hierboven zit in mijn aanwinst. Ongesigneerd dus, maar wie zoekt in de database van het Rijksbureau voor Kunsthistorische Documentatie (RKD) zal - net als ik - tot de conclusie komen dat afbeelding een kopie is van de portretgravure(s) die Willem Isaacsz. van Swanenburg (1580-1612) maakte van Hugo de Groot (in een identieke omlijsting).

In Beresteyn's lijst nummer 7: "In: Inleiding tot de Holl. Rechtsgeleerdheid. 1631 (46).

Van achter bedrukt met titel. De prent komt ook onbedrukt achter voor in de Sententie 1619 op de Kon. Bibl. (Knuttel 2922), doch deze kan er later zijn ingeplakt, daar ik dit portret in andere ex. niet aantrof" (Blz. 80). 

3.b. De sententie met een ander ongesigneerd portret. Daaronder een vierregelig vers van Daniël Heinsius (1580-1655) gedateerd 1614. Een exemplaar daarvan vond ik in de beeldbank van het Gelders Archief (0911 Familie van Rhemen, pamfletten). Ook hier wordt verwezen naar Knuttel 2922! Zoals u hieronder kunt zien gaat het echter om een geheel andere afbeelding dan de voorgaande (waarbij de graveur zich honderd jaar heeft vergist in het geboortejaar van Hugo de Groot (MDCLXXIII = 1683!). In Beresteyn's lijst nummer 5: "Vermoedelijk als losse prent uitgegeven" (Blz. 79, afb. 16).

Er zijn dus aantoonbaar drie verschillende portretten toegevoegd aan de sententie van Hugo de Groot. En daarmee beëindig ik mijn bescheiden (boekhistorische) relaas met dank aan een oude kartonnen doos vol verrassingen...