Het luchtmonster van Gonesse (1783)

Toen ik een aantal weken terug weer eens wat digitaal aan het sneupen was op diverse antiquarische sites kwam ik na het vinden van een interessante uitgave op de website van antiquariaat Klondyke in Almere terecht. Ik bestudeerde meteen even de overige aanwinsten van de afgelopen periode en zag daartussen de volgende titel staan: "Extrait de la Gazette de France, du mardi 2 septembre 1783". Toen ik de titel aanklikte en vervolgens de omschrijving las en foto bekeek ging er in mijn achterhoofd een alarmbelletje af...

Aangeboden werd een overdruk van een artikel ('Extrait') uit een bepaalde Franse krant van een ogenschijnlijk willekeurige datum. Eén pagina (dubbelzijdig bedrukt), maar met wat extra blanco bladen (helaas zonder watermerk!) gebonden tussen gemarmerde schutbladen in een luxe halfleren band met (valse) ribben. Kopsnede verguld, titelschildje in rood met vergulde letters plus verguld jaartal en rugversiering...

Iedere bibliofiele verzamelaar en/of antiquaar moet zich dan afvragen, waarom?

Het kostte mij nog geen tien minuten om die vraag te beantwoorden. Het gekoesterde krantenbericht bevat wereldnieuws en de beschreven gebeurtenissen vormen nog steeds een hoogtepunt in de geschiedenis van de mens. Het artikel gaat over de eerste onbemande experimenten van de uitvinders van de luchtballon, de gebroeders Montgolfier (Joseph Michel (1740-1819) en Jacques Étienne (1745-1799). 

Met hun uitvinding (de 'Montgolfière') start de (burger)luchtvaart en dit 'Extrait' is niet alleen het allereerste bericht daarover, maar bovendien een waarschuwing!

Niet iedereen is het Frans machtig en daarom zal ik de inhoud - vrij vertaald - voor u kort weergeven. In het artikel maakt de regering bekend dat er een ontdekking is gedaan die men graag onder de aandacht brengt van het grote publiek, omdat deze eventueel angst en paniek bij mensen kan oproepen.

Men is erachter gekomen dat een ballon gevuld met brandbaar gas (waterstof) opstijgt naar de hemel, net zo lang tot de lucht in de ballon en de buitenlucht 'in evenwicht' zijn.

De eerste ervaringen hiermee zijn opgedaan in Annonay/Vivarais door de uitvinders, de heren Montgolfier. Een bol van doek en papier, 105 voet in omtrek, gevuld met gas steeg uit zichzelf op tot een hoogte die niet kon worden berekend. 

Op 27 augustus om vijf uur 's middags werd in Parijs vanaf het Champ de Mars (waar thans de Eiffeltoren staat) opnieuw een ballon gelanceerd in aanwezigheid van ruim 30.000 toeschouwers, onder wie Benjamin Franklin, Lodewijk de XVI en zijn echtgenote Marie Antoinette. Een bol bekleed met taf en elastische gom, 36 voet in omtrek, steeg op naar de wolken, waarna men het object geheel uit het oog verloor. De ballon werd door de wind naar het noordoosten gevoerd maar de afstand die zou worden afgelegd was onvoorspelbaar. Volgens het artikel waren er al plannen om dit experiment te herhalen. Iedereen die in de hemel dergelijke bollen ziet, die lijken op een verduisterde maan, wordt gewaarschuwd dat het geen angstaanjagend fenomeen is, maar een machine samengesteld uit taft, of licht linnen bedekt met papier, die geen schade kan veroorzaken.

De overdruk volgt nauwgezet het originele krantenartikel. Alleen bij het oorspronkelijke bericht (Gazette de France, 2 september 1783 (nr. 70), blz. 312) staat onderaan in een noot (*) dat de ballon drie kwartier later en vier mijl van Parijs naar beneden kwam in een akker nabij het dorp Gonesse.

Onvermeld blijft de grote paniek die daar onder de boerenbevolking uitbrak. Het schokken en trillen van de langzaam leeglopende ballon en de typische geur van ontsnappend waterstof was voor de toegestroomde bewoners een duidelijke aanwijzing voor de duivelse oorsprong van het vormloze ding dat uit de lucht was gevallen. Terwijl een lokale pastoor als exorcist optrad in de overtuiging van doen te hebben met een luchtmonster werd de ballon aangevallen met hooivorken en zeisen en afgemaakt met geweerschoten. Het uit elkaar gereten restant werd tot slot vastgebonden aan de staart van een paard dat in triomf rond galoppeerde.

U mag gerust van mij aannemen dat velen met verbazing dit bericht in de Gazette de France zullen hebben gelezen. Dat het groot nieuws was blijkt wel uit het feit dat ook buitenlandse kranten het bericht oppikten. Bijvoorbeeld de Leidse "Nouvelles extraordinaires de divers endroits" (van 12 september 1783, blz. 8) die het hele artikel overnam. In Frankrijk werd vrijwel tegelijk met de desbetreffende Gazette de France (bij verschillende Koninklijke drukkerijen) een 'Extrait' van het bericht gedrukt (in 4to). Dit 'Extrait' (oplage onbekend) werd waarschijnlijk in een flinke hoeveelheid los verspreid met als doel zoveel mogelijk mensen te waarschuwen voor dit nieuwe luchtfenomeen om incidenten als bij Gonesse te voorkomen en angst bij de toeschouwers weg te nemen. Er zouden immers nog meer vluchten volgen.

Van dit extreem zeldzaam geworden stukje luchtvaartgeschiedenis zijn twee varianten te vinden. Van de ene - zoals de mijne - gedrukt: "A Lille, de l'imprimerie de N.J.B. Peterinck-Cramé, imprimeur ordinaire du roi. 1783" (No. LI.), ligt een tweede exemplaar in de Houghton Library van Harvard University, Cambridge/USA (zie hier). Van de andere variant gedrukt: "A Paris, De L'imprimerie Royale, MDCCLXXXIII", ligt een (uniek) exemplaar in de "Bibliothèque Nationale de France" (zie hier).

Een vroeg negentiende eeuwse verzamelaar heeft mijn aanwinst voorzien van een luxe halfleren bandje. Een ex-libris zit er helaas niet in, maar op de voorzijde van het krantenbericht rechtsboven is een (20ste eeuws) stempeltje zichtbaar met de letters "E. F." binnen een eenvoudig lijnkader. Voor wie of waarvoor deze letters staan blijft vooralsnog een open vraag. 

 

Van tenminste één andere collectioneur is bekend dat hij ook een exemplaar bezat.

Van 27 t/m 30 oktober 1930 vond bij Hôtel Drouot in Parijs de veiling plaats van de bibliotheek van de overleden ballonvaarder, graaf Henry de La Vaulx (1870-1930). Daarbij verscheen een catalogus: "Bibliothèque de feu M. le Comte Henry de La Vaulx, Président de la Fédération Aéronautique Internationale. Livres des XVIIe et XVIIIe siècles - Ouvrages de Restif de la Bretonne - Importante collection de livres sur l'Aéronautique" (Parijs, 1930). 

Het gedeelte 'aéronautique' c.q. luchtvaart besloeg ruim driehonderd kavels. Volgens een artikel in Le Figaro (van 31 oktober 1931, blz. 2, 'souvenirs disperses') dook er tijdens de veiling een exemplaar op van dit 'Extrait': "Dit merkwaardige officiële document dat betrekking heeft op de experimenten van de gebroeders Montgolfier, adviseert de bevolking die dergelijke bollen in de lucht zal ontdekken en die 'kenmerken van een verduisterde maan vertonen', niet bang te zijn".

Was mijn aanwinst wellicht het destijds geveilde exemplaar? Ik besloot op zoek te gaan naar die veilingcatalogus. 

En zo - lieve boekenvrienden - kwam Perkamentus terecht in het mekka der bibliofielen, de bibliotheek van The Grolier Club in New York/USA. Daar ligt namelijk een exemplaar en ik schreef een vriendelijke email met het verzoek mij nader te informeren. Enige tijd later ontving ik een verrassend antwoord. Kavel 589 bleek inderdaad het 'Extrait' te zijn maar... gedrukt: "a Caen, sur l'imprimé de l'Imp. Royale", een derde variant dus waarvan de huidige verblijfplaats onbekend is!

Tot slot, net als bij het programma 'Tussen Kunst en Kitsch', de hamvraag... Wat is dit curiosum waard?

Welnu, Perkamentus betaalde bij antiquariaat Klondyke (exclusief verzendkosten) € 45,- euro. Zakgeld, dat je voor elke willekeurige Gazette de France uit die periode betaalt. Ik denk dat dit 'Extrait' makkelijk het tienvoudige (en wellicht meer) kan opbrengen, zeker in Frankrijk...