Lion Cachet en het 'officieel' gedenkboek 1898-1923

"Het zijn wel allemaal prachtbanden voor een prikkie; het kan nog steeds!", schreef ik zes jaar geleden tot besluit van mijn stukje over "De hechte band". Dat ging toen over een luxe-exemplaar van het gedenkboek dat in 1935 verscheen ter gelegenheid van de 55ste verjaardag van Hare Majesteit Koningin Wilhelmina (1880-1962), in een met goud bestempelden blauw leren band naar een ontwerp van de befaamde sierkunstenaar Carel Adolph Lion Cachet (1864-1945). Ik vond het boek destijds in mijn kringloop en kon het voor maar weinig geld aanschaffen, wat ik omwille van die luxe band ook deed.

Ik ben er niet specifiek naar op zoek, want ik ben niet een echte boekbanden-verzamelaar, maar desondanks zal ik dergelijke luxe-uitgaven niet laten liggen als er maar weinig (soms veel te weinig) geld voor wordt gevraagd (zoals tien jaar geleden deze, op de boekenmarkt).

Afgelopen maand werd ik eigenaar van maar liefst twee luxe met goud bestempelde perkamenten banden voor nog geen zes tientjes inclusief verzendkosten! Dergelijke prachtbanden verschenen vooral tijdens het interbellum. KB-conservator Paul van Capelleveen schreef er al eens over op zijn weblog "Ligatuur" (139. "Gebonden in perkament") en antiquaar Fokas Holthuis gaf in 2017 - onder dezelfde noemer - zelfs een speciale nieuwsbrief uit (nr. 711) met uitsluitend dergelijke luxe-exemplaren (die inmiddels allemaal zijn verkocht). Ze worden nog steeds (on)regelmatig te koop aangeboden via diverse kanalen.

Beide boeken zijn uitgegeven door Van Holkema & Warendorf in Amsterdam, die wel vaker luxe-exemplaren liet maken, en in beide gevallen betreft het een uitgave ter ere van Koningin Wilhelmina (1880-1962).

Ook zijn beide uitgaven destijds verschenen in losse afleveringen die gebonden konden worden in een linnen band (de publieksuitgave) of in een luxe band van leer of perkament (totaal 250 genummerde exemplaren), waarvan de laatste steevast de meest exclusieve en duurste uitvoering was.

Mijn jongste aanwinst - bijna een eeuw geleden gedrukt - is het boek van H. Brugmans (red.): "Het Zilveren Getij. Gedenkboek uitgegeven ter gelegenheid van het 25 jarig huwelijk van H.M. de Koningin" (Amsterdam, 1926). Eén van de 250 genummerde luxe-exemplaren (nummer 21) in een exclusieve goud bestempelde perkamenten band naar een ontwerp van Theodorus Wilhelmus (Theo) Nieuwenhuis (1866-1951). Op het achterplat rechtsonder staat de afkorting 'E.P.v.B.A' (het signatuur van de bekende boekbinder Elias P. van Bommel in Amsterdam (1863-1944)). Dit geïllustreerde boek (287 blz. met register van intekenaren) kostte destijds in deze uitvoering vijftig gulden (dat is nu omgerekend ongeveer € 500,- euro!).

De andere uitgave die naar mijn bibliotheek verhuisde is H. Brugmans (red.): "Officieel gedenkboek uitgegeven namens de Huldigingscommissie 1923 te Amsterdam ter gelegenheid van het vijf en twintig jarig Regeeringsjubileum van Hare Majesteit Koningin Wilhelmina Helena Pauline Maria" (Amsterdam, 1923). Eén van de 250 genummerde exemplaren in een exclusieve met goud bestempelde perkamenten band -  in prachtige expressionistische art-decostijl - met daarin verwerkt de koninklijke 'W' van Wilhelmina en het Nederlandse koninklijke wapen, naar een ontwerp van C.A. Lion Cachet.

Het geïllustreerde boek (573 blz. met register van intekenaren) kostte destijds in deze uitvoering een forse vijfenzestig gulden (dat is nu omgerekend ongeveer € 650,- euro!). Mijn exemplaar is nummer 132.

Van dit - 'officiële' - gedenkboek zijn vrijwel alle tekeningen voor de kopvignetten bewaard gebleven, alsmede enkele voorstudies. Ze maken deel uit van de collectie van het Rijksmuseum en zijn toegankelijk gemaakt via de Rijksstudio. De omschrijving bij de objecten aldaar is echter vaak gebrekkig en onjuist. Weliswaar staat bij enkele tekeningen (onder Titel(s)): "Ontwerp voor decoratie van het gedenkboek voor koningin Wilhelmina uit 1923", maar daarmee is niet duidelijk om welk van de twee verschenen gedenkboeken het gaat (waarover straks meer). Daarnaast is een aantal tekeningen door mij geïdentificeerd als behorende tot het gedenkboek 1898-1923. Ik maakte daarom de onderstaande inventarisatie (met hyperlinks) en attendeerde hierop de Rijksstudio 'ter lering ende vermaak' (alsmede aanvulling en correctie).

VOORSTUDIES EN INSPIRATIEBRONNEN

Bij verschillende tekeningen vermoed ik dat ze ter inspiratie dienden - of ter voorbereiding - van het gedenkboek 1898-1923. Bij de onderstaande twee bladen uit een schetsboek met tekeningen is daarover geen twijfel mogelijk. De schetsen van met name dieren zijn later gebruikt voor kopvignetten; in de onderstaande lijst de nummers 2/5 (vogels) en 11/18 (luipaarden).

Voor het titelvignet van het gedenkboek van H. Brugmans (rechts) greep Lion Cachet terug naar het ontwerp voor het ex-libris van het stoomschip Prinses Juliana uit 1910 (links).

Dit ontwerp werd vaker gebruikt zoals de middelste afbeelding in zwart met goud, met tekst op het centrale schild, laat zien.

Een decoratief ontwerp (links) waarvan elementen werden gebruikt voor twee beginbladen in het gedenkboek van H. Brugmans (rechts).

VIGNETTEN

In deze lijst treft u de originele tekeningen aan (in zwarte inkt) met daaronder de gedrukte afbeelding uit het gedenkboek. Van de zeventien kopvignetten ontbreken van nummer 3 en 5 de tekeningen. Eén tekening (nummer 7) werd niet gebruikt.

1. Slotvignet met vogels (H. Brugmans, blz. 160 en 494).

2. Kopvignet 25 JAREN (H. Brugmans, blz. 1). Daaronder tevens een voorstudie voor 'Drie Tijdzangen' (I).

3. Kopvignet met (broedende) vogels voor: 'Drie Tijdzangen' (II en III), 'Het leger' (blz. 161), 'Overzicht onzer hedendaagsche schilderkunst' (blz. 305) en 'Technische Wetenschappen' (blz. 427). Geen tekening gevonden.

4. Kopvignet (abstract ontwerp) voor: 'Hare Majesteit Wilhelmina Helena Pauline Maria Koningin der Nederlanden 1898-1923' (blz. 25), 'De Rijks-financiën van 1898 tot 1923' (blz. 99), 'De Letterkunde' (blz. 291), 'Het muziekleven in Nederland' (blz. 330) en 'Een kwart eeuw sport' (blz. 538).

In plaats van verticaal werden de twee elementen horizontaal om en om herhaald zoals de afbeelding uit het gedenkboek laat zien.

5. Kopvignet 'POLITIEK EN PARLEMENT' (blz. 50). Geen tekening gevonden. Begin en eind van dit vignet vertonen overeenkomst met nummer 2 in deze lijst.

6. Kopvignet DE MARINE (H. Brugmans, blz. 119).

7. Kopvignet HET LEGER (H. Brugmans, blz. 161). Dit vignet met cavalerie in galop werd om onbekende reden niet gebruikt! In plaats daarvan koos men voor het ontwerp met (broedende) vogels (zie nummer 3 in deze lijst).

8. Kopvignet HET BUITENLANDSCH BELEID (H. Brugmans, blz. 184).

9. Kopvignet HANDEL.NIJVERHEID.BANK-.GELDWEZEN (H. Brugmans, blz. 210).

10.  Kopvignet DE SCHEEPVAART (H. Brugmans, blz. 241).

11. Kopvignet HET VERKEER (H. Brugmans, blz. 263).

12. Kopvignet 'De ontwikkeling der denkbeelden op sociaal gebied' (H. Brugmans, blz. 274). Hetzelfde kopvignet (met geloof, hoop en liefde) werd ook gebruikt voor 'Geestelijke stroomingen en Wetenschappen' (blz. 387) en 'Vijf en Twintig Jaren Amsterdamsch Gemeentebeleid' (blz. 523).

13. Kopvignet DE NEDERLANDSCHE BOUWKUNST (H. Brugmans, blz. 346).

14. Kopvignet HET TOONEEL (H. Brugmans, blz. 364).

15. Kopvignet NATUURWETENSCHAPPEN (H. Brugmans, blz. 408).

16. Kopvignet DE LANDBOUW (H. Brugmans, blz. 449).

17. Kopvignet INDIE (H. Brugmans, blz. 472). Hetzelfde kopvignet werd gebruikt voor 'Cultures, Handel en Bedrijven' (blz. 495).

18. Kopvignet FEESTEN (H. Brugmans, blz. 556).

Ik heb het al even aangestipt maar er verscheen in 1923 nog een ander gedenkboek waaraan Lion Cachet zijn medewerking verleende. Het gaat om: W.G. de Bas: "Gedenkboek 1898-1923. Uitgegeven t.g.v. het zilveren regeeringsfeest van Hare Majesteit Koningin Wilhelmina der Nederlanden, op 6 september 1923" (Voorschoten, 1923).

Over de rel omtrent beide uitgaven in 1923, die om het predicaat 'officieel' draaide, schreef Bettina Heyder een informatief artikel: "Gedenkboek 1898-1923. Een project het gedenken waard" (In: "De Boekenwereld" 2022 (38)).

Het geïllustreerde boek (1146 blz.), waarvan de rug duidelijk een ontwerp is van Lion Cachet (en waarvan de originele bandstempel bewaard bleef, alsmede twee verschillende ontwerpschetsen op één blad), verscheen in een linnen band bij H.H. Fongers & Co. in Voorschoten. 

Voor mensen met een grote portemonnee was deze uitgave destijds ook verkrijgbaar in een luxe leren band (200 exemplaren, à vijftig gulden per stuk). Slechts vijftig exemplaren werden gebonden in een (gebatikte) perkamenten band, waaronder twee voor het Koninklijk Huis.