Tabbladen

vrijdag 22 september 2023

De allereerste catalogi van het Rijksmuseum


Toen ik ergens halverwege september bericht ontving van iemand die mij gratis verschillende stadsgidsjes van Amsterdam aanbood zag ik in de meegestuurde foto van enkele exemplaren genoeg aanleiding om nader af te spreken. Op de eerstvolgende boekenmarkt op het Amsterdamse Spui werd mij vervolgens een papieren draagzak vol overhandigd, met een stapel die groter was dan ik had verwacht. Dat kwam - zo werd mij verteld - omdat er ook nog wat oude gidsen inzaten van het Rijksmuseum. Van die mededeling werd mijn enthousiasme niet direct groter, want ik zit (met mijn ruimtegebrek) niet te wachten op allerlei oude museumcatalogi van 'het Rijks' uit de vorige eeuw, die meestal in grote hoeveelheden zijn geproduceerd. Maar toen ik thuis de inhoud van de tas nader inspecteerde werd ik bepaald enthousiast bij de aanblik van de oudste/eerste "Catalogus der schilderijen van het Rijksmuseum" (Amsterdam, 1885), door Abraham Bredius (1855-1946) in zijn originele omslag!

Het voorplat van deze catalogus (145 blz., ca. 13 cm. x 19 cm.) is inclusief de letters getekend en gesigneerd door de kunstschilder en docent aan de Rijksacademie voor Beeldende Kunsten in Amsterdam C.L. (Carel Lodewijk) Dake (1857-1918). De vrouw gezeten op een stenen voetstuk stelt vermoedelijk de Amsterdamse stedenmaagd of Faam voor. Met een lauwerkrans kroont zij het nog jonge museumgebouw dat vol belofte(n) aan de horizon gloort en waarachter een stralende zon opkomt. Behalve het voorplat bevat deze catalogus nog 50 illustraties van zijn hand van schilderijen uit de - toenmalige relatief nog bescheiden - collectie van het jonge Rijksmuseum. 


Al ruim voor de opening van het nieuwe gebouw aan de Stadhouderskade was bekend dat er een (schilderijen)catalogus zou verschijnen bij de Amsterdamse uitgever Tj. van Holkema. Toen het (nog gedeeltelijk onvoltooide) museum op 13 juli 1885 zijn deuren opende lag deze dan ook - voor 1 gulden per stuk - klaar voor de bezoekers. Die eerste oplage (eveneens verkrijgbaar in het Frans, maar dan zonder het fraaie omslag) verscheen "met toestemming van Z. Exc. den Minister van Binnenlandsche Zaken". Die vermelding treffen we overigens niet meer aan in de tweede verbeterde, en met 300 nummers vermeerderde, druk die nog geen jaar later, in maart 1886, verscheen. Deze bevatte weliswaar nog de illustraties van C.L. Dake, maar vaak op een andere plek en soms slechts gedeeltelijk, zoals de afbeelding van Rembrandt's 'Nachtwacht'. Die werd in de eerste editie (tussen blz. 44/45) nog volledig afgebeeld en in de tweede editie (tussen blz. 68/69) teruggebracht tot de centraal afgebeelde groep. Uiteindelijk zou de (Nederlandstalige) catalogus samengesteld door Bredius in vijf oplagen tot 1897 verschijnen.


Het nieuwe Rijksmuseum begon niet als een eenheid maar startte als een verzamelplek waar al langer bestaande musea/kunstcollectie onderdak vonden. Een en ander is dan ook goed terug te zien in de catalogus van 1885, waarin het schilderijenbezit nog is ingedeeld per collectie, telkens voorafgegaan door een korte inleiding. Tot de eerste binnengekomen verzamelingen behoren die van het Koninklijk Museum, door Koning Lodewijk Napoleon gesticht op 21 april 1808 (in de catalogus 548 schilderijen), het Museum Van der Hoop in Amsterdam (217 schilderijen), 's Rijks verzameling van schilderijen van moderne meesters, vroeger in het Paviljoen 'Welgelegen' in Haarlem (183 schilderen plus wat beeldhouwkunst, afgietsels en kopieën) en de verzameling schilderijen toebehorende aan de Vereniging tot het Vormen van een Openbare Verzameling van Hedendaagse Kunst te Amsterdam (47 schilderijen). Met nog geen duizend schilderijen een bescheiden begin dat echter snel zou aangroeien (het Rijksmuseum bezit nu circa zesduizend schilderijen).


In 1887 verscheen bij dezelfde uitgever al de derde geheel omgewerkte druk van de "Catalogus der schilderijen in het Rijks-Museum te Amsterdam" (Amsterdam, 1887). Volgens het "Geschiedkundig overzicht der catalogi", dat in de latere Rijksmuseumcatalogi door B.W.F. van Riemsdijk (na 1903) werd opgenomen, verscheen deze in twee verschillende oplagen.
De eerste nog met illustraties van Dake en de tweede met houtsneden naar fotografieën door 'Walter'. Mijn exemplaar behoort tot de tweede variant geïllustreerd met vierentwintig houtsneden door Johannes Walter (1839-1895), die vanaf 1880 het grafisch atelier van Joh. Enschedé in Haarlem leidde. Als illustratie op de omslag werd gekozen voor catalogusnummer 249; het portret van Elisabeth Jacobs Bas (1571-1649), weduwe van admiraal Jochem Hendricksz. Swartenhont (1566-1627), waarvan men destijds dacht dat het was geschilderd door Rembrandt van Rijn (1606-1669), maar dat inmiddels wordt toegeschreven aan Ferdinand Bol (1616-1680).

In de derde druk werd de vroegere catalogusindeling losgelaten: "In de vroegere uitgaven van dezen kleinen Gids door het schilderij-museum moesten wij aan de afzonderlijke verzamelingen hunne oorspronkelijke nummers laten behouden, wat voor een aantal bezoekers groote moeielijkheden opleverde. Thans veroorloofde ons de heer Hoofd-Directeur, Directeur van die verzameling (F.D.O. Obreen), in het belang van het publiek, de schilderijen doorloopend te nummeren, waardoor aan dit ongerief een einde kon gemaakt worden. Een aantal stukken, waarmede de verzameling verrijkt werd, zijn wederom opgenomen, zoodat wij het belangrijke getal van bijna 1700 schilderijen kunnen aanwijzen". Daarmee vervielen ook de afzonderlijke inleidingen op de verschillende collecties. In plaats daarvan bevat deze gids een uitgebreide algemene inleiding (blz. V t/m IX), en - een primeur! - de plattegrond van het museum.


In 1903 verscheen de eerste druk van de geheel vernieuwde catalogus samengesteld door Rijksmuseum-directeur B.W.F. van Riemsdijk (1850-1942). Volgens het daarin eerdergenoemde "Geschiedkundig overzicht der catalogi", was dit - na de gidsen geïllustreerd door Dake en Walter - de eerste Rijksmuseumgids in de twintigste eeuw.


Dat is echter niet waar... Pikant is dat Van Riemsdijk in zijn overzicht met geen woord rept over de uitgaven van zijn ondergeschikte, de opzichter bij de bouw en vanaf 1901 klerk/administratief medewerker in het Rijksmuseum Wijnandus Petrus Brons (1849-1919). Die publiceerde namelijk al in 1896 een "Beknopte wegwijzer door het Rijksmuseum te Amsterdam", die vanaf 1902 verscheen onder de titel: "Beknopte Gids door 's-Rijks-Museum bewerkt door W.P. Brons" (Amsterdam, z.j. [1902]). Daarvan zouden tot zijn overlijden herdrukken verschijnen. Ik bezit hiervan de tweede druk uitgegeven rond 1904.
Deze verzwegen en thans geheel vergeten concurrent kostte slechts 25 cent...

vrijdag 1 september 2023

Het jaar geboekt, augustus 2023

In de rubriek 'Het jaar geboekt' (zie tabblad bovenaan) houd ik bij wat ik gedurende het lopende jaar per maand bij elkaar verzamel. Na afloop van de maand verplaats ik de lijst met aanwinsten naar de startpagina c.q. homepage en geef ik 'de cijfers'. In de rubriek blijven de voorgaande maand(en) als hyperlink aanwezig. Raadpleeg dus regelmatig de nieuwe rubriek om te zien of er aanwinsten zijn bijgekomen (of wacht op het maandoverzicht).

Augustus 2023; de cijfers...

Totaal aantal objecten: 10.

Gekocht: 9.
Gekregen: 1.

Totaal uitgegeven: € 281,95 euro (incl. verzendkosten).
Gedeeld door 9 is gemiddeld: € 31,32 euro per object.

Via Boekwinkeltjes: 2 (3, 10).
Via boekenmarkt: 2 (5, 6).
Via kringloopwinkel: 2 (8, 9).
Via Marktplaats: 1 (2).
Via boekhandel: 2 (4, 7).

Modern: 3 (4, 7, 9).
Old & rare: 7 (1, 2, 3, 5, 6, 8, 10).

Augustus 2023: de aanwinsten...

1. P. Scheltema: "De oudste Regten van Amsterdam" (Amsterdam, 1875). Ingebonden exemplaar van deze uitgave die werd opgedragen aan stadshistoricus Jan ter Gouw (1814-1894), die goed bevriend was met stadsarchivaris Pieter Scheltema (1812-1885). Extra bijzonder is dat dit het exemplaar van Ter Gouw zelf was en zijn aantekeningen bevat! Binnenkort meer hierover in: "Met aanteekeningen van J. ter Gouw". Gekregen van iemand die anoniem wenst te blijven (en hierbij nogmaals wordt bedankt). 


2. "Werk in uitvoering. Maandblad van de dienst publieke werken Amsterdam" (15de jrg., december 1964, nr. 4). Bevat een artikel van dr. L. Jansen: "De Binnendijksche Buitenveldersche polder" (blz. 57 t/m  61). Voor mijn collectie over Buitenveldert, die ik beschreef in: "Buitenveldert; een stadswijk verzameld". Gekocht via Marktplaats voor € 5,- euro (incl. verzendkosten).


3. 'Een docter in de geneeskunde' (G. Drysdale): "De elementen der sociale wetenschap, de oplossing van het maatschappelijk vraagstuk" (Rotterdam, 1884). Gebonden in bordeauxrood halflinnen met gemarmerde platten (2 delen in 1 band , VIII, 239 en 349 blz.). Exemplaar in uitstekende staat (nooit uitgeleend), afkomstig uit de Openbare Leeszaal Utrecht (met een op de achterzijde van het voorplat ingeplakte 'Waarschuwing' voor besmetting bij het omslaan van de pagina's wanneer de vingers met speeksel worden bevochtigd!). Antiquarisch zeer zeldzame uitgave waaraan Nop Maas een heel hoofdstuk wijdt (blz. 21 t/m 30) in zijn fameuze: "Seks!... in de negentiende eeuw". Gekocht via Boekwinkeltjes voor € 109,- euro (incl. verzendkosten).


4. F. van Oostrom: "De Reynaert. Leven met een middeleeuws meesterwerk" (Amsterdam, 2023). Ik kocht een gesigneerd exemplaar ('Frits') voor € 35,- euro (zonder verzendkosten!) via de webwinkel van Onze Taal


5. [C. Hofmann] "Algemeen rekenboekje ten dienste van het onderwijs aan letterzetters- en boekdrukkersleerlingen" (Amsterdam, 1929). Veertig lessen van telkens tien redactiesommen (met aan het eind de antwoorden) die een prachtig tijdsbeeld geven van het werken in de grafische industrie een eeuw geleden. Alweer de derde druk van deze (gebonden) uitgave van de grafische school blijkens het stempel afkomstig uit de bedrijfsbibliotheek van de Arbeiders Pers. Gekocht bij antiquariaat Molenaar Boeken op de Amsterdamse Spui boekenmarkt voor € 11,- euro.


6. J.C. baronesse De Lannoy: "Dichtkundige werken" (Leyden, MDCCLXXX). In volleren band (kop van de rug gerestaureerd), boekblok onberispelijk. Uitgave met het soms ontbrekende (want te laat verschenen) portret door J. Houbraken alsmede achterin het zeldzame mededelingenblad daarover: "Naricht van de boekverkoopers" en het verzoek aan de binder om dit blad weg te werpen zodra het portret is geleverd. Gekocht bij antiquariaat Klikspaan op de Amsterdamse Spui boekenmarkt voor € 40,- euro.


7. "book! boom! opere in mostra / works in the exhibition" (Vatican city, 2022/23). In opdracht van de Vaticaanse Apostolische Bibliotheek uitgegeven catalogus (in het Italiaans met inleiding in het Engels) bij de gelijknamige tentoonstelling (18 november 2022 t/m 25 februari 2023). Vormgegeven door Irma Boom als 'kunstenaarsboek' in een zilverfolie omslag met cahiersteek en gedrukt op speciaal papier dat haar naam draagt. Het heeft me nogal wat moeite gekost om deze bijzondere catalogus te bemachtigen voor mijn collectie uitgaven van Irma Boom (lees: "Een moderne midas in het antiquariaat"), maar uiteindelijk is dat me gelukt via Buchhandlung Walther König (Keulen). Gekocht voor € 41,95 euro (incl. verzendkosten). Nu nog een keer laten signeren!


8. G.W. Hylkema: "Ras en toekomst" (Amsterdam, 1942). Tweede druk (van drie) van dit populaire N.S.B.-standaardwerk uitgegeven door de Amsterdamsche Keurkamer, dat werd "aanbevolen voor critische zelfstudie van vormingsleider en weerman". Gekocht bij mijn kringloop voor € 25,- euro. 


9. E. Wennekes & L.P. Grijp: "De hele dag maar op en neer. Over heien, heiliedjes en hoofdstedelijke muziekgebouwen" (Amsterdam, 2002). Uitgave met CD verschenen ter gelegenheid van de viering van de start van de bouw van het Muziekgebouw en BIMHUIS aan het IJ, op 2 september 2002. Leuk historisch niche onderwerp over een tijd dat er nog met de hand heipalen werden geslagen onder het zingen van heiliedjes. Gekocht bij mijn kringloop voor € 1,- euro.


10. "Wat een Armbezoeker moet weten, zes voordrachten gehouden voor het Genootschap Liefdadigheid Naar Vermogen te Amsterdam in 1905/6" (Amsterdam, 1906).
Bevat de voordrachten van:
- H.J. de Dompierre de Chaufepié: "Overzicht der wetgeving en van den tegenwoordigen toestand der armenzorg in het algemeen".
- G.H. Hintzen: "Het Elberfeld Stelsel".
- M.G. Muller-Lulofs: "Het werk van den vrijwilligen armbezoeker".
- L.J. van Wijk: "Samenwerking met andere instellingen van armenzorg en die tot voorkoming van armoede".
- A.J. Rethaan Macaré: "Werkzaamheden van den armbezoeker in het belang van verwaarloosde en verlaten kinderen, op grond van de Kinderwetten".
-  'De voorzitter van het genootschap' [J.F.L. Blankenberg]: "Het Genootschap: 'Liefdadigheid Naar Vermogen".
Gebonden in kartonnen band door boekbinder F.G. Koster in Amsterdam, uit de bibliotheek van het Leesmuseum Amsterdam. Antiquarisch zeer schaarse uitgave voor mijn collectie over - met name Amsterdamse - armoede(bestrijding), waarover ik schreef in: "Een heerlijk stapeltje 'ouderwetsche' armoede". Gekocht via Boekwinkeltjes voor € 14,- euro (inclusief verzendkosten).