De portretten bij de sententie van Hugo de Groot

‘Hug[o] Grotius, Anno 1617’, olieverf op paneel, anoniem. 

(Den Haag, Haags Historisch Museum).

Ik had afgesproken met mijn 'blogredacteur' Reinder Storm in Amsterdam en omdat het vrijdag was bezocht ik voorafgaande aan onze gezamenlijke lunch (bij biologisch restaurant Gartine in de Taksteeg) ook de nabijgelegen Spui boekenmarkt. Ik maakte mijn gebruikelijke rondes en belandde tot slot bij de kraam van antiquariaat Klikspaan uit Leiden.

Die had naar mij mening erg veel spul liggen dat ik al kende van de afgelopen keren dat ik de boekenmarkt had bezocht, inclusief een grote oude kartonnen doos met pamfletten, brochures en andersoortig dun drukwerk uit de 17de en 18de eeuw. Het waren vooral uitgaven van theologische, religieuze of politieke aard en volgens de inktstempels waren het voornamelijk doubletten afkomstig uit de Koninklijke Bibliotheek in Den Haag. De meeste daarvan oogden niet erg fraai, ze waren bladzijde voor bladzijde verstevigd met grote vellen onafgesneden dun rijstpapier. Voor enkele tientjes per stuk lag daar van alles door en bij elkaar.

Ik had die doos al minstens drie keer eerder doorsnuffeld en niets gevonden maar ditmaal trof ik een paar bijzonder interessante brochures aan die ik niet eerder was tegengekomen. Toen ik daarover met Axe van Maanen aan de praat raakte bleek mij al gauw waarom. Hij had in zijn opslag veel meer liggen dan wat in die doos zat en stopte er af en toe wat nieuw materiaal bij. "En de prijzen", vroeg ik? Axe stopte een vinger in zijn mond en stak die in de lucht... "nattevingerwerk". Duur geprijsd was het allemaal niet en als bewijs pakte hij de nieuwe gezamenlijke catalogus van de Nederlandse Vereeniging van Antiquaren voor de beurs in het Marriott Hotel in Amsterdam (11 en 12 juni). "Kijk maar" zei hij, terwijl hij wees naar bladzijde 17 waar antiquariaat Brinkman een achttiende eeuws pamflet met een 'sententie' c.q. vonnis (tegen Jacob Campo Weyerman) aanbood voor een stevige € 190,- euro; "Die komt uit dezelfde doos"!

Frank Rutte van antiquariaat Brinkman had ik die morgen ook al zien lopen maar die had vermoedelijk niet meer in de doos gekeken want ik vond zowaar de "Sententie uyt-ghesproocken ende ghepronuncieert over Hugo de Groot, ghewesen Pensionaris der Stadt Rotterdam / den achthiende May / Anno sesthien hondert neghenthien / Stilo novo"

('s-Gravenhage, 1619). Een prachtvondst want met een toegevoegd portret direct achter de titelpagina en dat verschijnsel (bij pamfletten) was ik nog niet eerder tegengekomen. Blijkens een inktstempel op het eenvoudig grijze omslag lag dit exemplaar ooit ergens in de 'Boekerij R.K. Leergangen' (Tilburg). 

In plaats van de potloodprijs van € 85,- euro (en € 30,- euro voor een ander pamflet) vroeg Axe een vriendenprijs van vijftig euro totaal en daar hoefde ik dus niet lang over na te denken. Alleen voor de sententie van Hugo de Groot (zonder portret) betaal je antiquarisch al gauw € 200,- euro!

Hugo de Groot (1583-1645) behoeft hier - denk ik - maar weinig introductie. De meeste Nederlanders kennen hem dankzij zijn spectaculaire ontsnapping uit slot Loevestein in 1621 door zich te verstoppen in een boekenkist. Hij was een wonderkind dat uitgroeide tot een uitzonderlijk rechtsgeleerde die wereldberoemd werd (en is; hij komt voor in de 'Canon van Nederland'), vooral dankzij zijn: "De jure Belli ac Paces" (Parijs, 1625) waarmee hij de basis legde voor het (internationaal) volkenrecht. Zijn theologisch/religieus conflict met Prins Maurits (1567-1625) leidde ertoe dat hij in 1619 tot een levenslange gevangenisstraf werd veroordeeld die hij moest uitzitten in slot Loevestein, toen een staatsgevangenis.

De sententie (c.q. het vonnis) van Hugo de Groot verscheen in Den Haag bij de landsdrukker Hillebrant Jacobsz. (van Wouw, 1577-1622) en werd uitgegeven met een privilege voor twee jaar. Toen ik thuisgekomen de STCN en Knuttels pamflettencatalogus raadpleegde bleek mij al gauw dat deze uitgave niet alleen zeer populair moet zijn geweest, maar bovendien met verschillende toegevoegde portretten verkrijgbaar was. Om enigszins wegwijs te worden in de zee aan (geschilderde en) gegraveerde portretten van Hugo de Groot raadpleegde ik het standaardwerk van Jhr. mr. dr. E.A. van Beresteyn (1876-1948): "Iconographie van Hugo Grotius" (Den Haag, 1929). Ik vroeg mij af welke portretten er eigenlijk destijds aan de sententie van Hugo de Groot waren toegevoegd. Knuttel kende er twee, Beresteyn één en hij twijfelde over een tweede... Ik vond er uiteindelijk drie en geef ze hieronder weer.

1. De sententie zonder portret (Knuttel 2920). 

2. De sententie met een portret door Claes Jansz. Visscher (1587-1652). Daarvan bevindt zich een exemplaar in de Koninklijke Bibliotheek (Knuttel 2921, Koninklijke Bibliotheek KW pflt 2921). In Beresteyn's lijst nummer 97: "Deze prent is een der randportretten van de groote prent met de terechtstelling van Oldenbarnevelt. Deze prent is ook afzonderlijk gedrukt op grooter papier. Hij komt voor in sommige ex. van de Sententie" (Blz. 107, afb. 28).

Portretten van Claes Jansz. Visscher komen we wel vaker tegen bij de sententies gedrukt en uitgegeven door Hillebrant Jacobsz. (van Wouw).

3.a. De sententie met een portret van een onbekende graveur (Knuttel 2922, Koninklijke Bibliotheek KW pflt 2922). Het portret hierboven zit in mijn aanwinst. Ongesigneerd dus, maar wie zoekt in de database van het Rijksbureau voor Kunsthistorische Documentatie (RKD) zal - net als ik - tot de conclusie komen dat afbeelding een kopie is van de portretgravure(s) die Willem Isaacsz. van Swanenburg (1580-1612) maakte van Hugo de Groot (in een identieke omlijsting).

In Beresteyn's lijst nummer 7: "In: Inleiding tot de Holl. Rechtsgeleerdheid. 1631 (46).

Van achter bedrukt met titel. De prent komt ook onbedrukt achter voor in de Sententie 1619 op de Kon. Bibl. (Knuttel 2922), doch deze kan er later zijn ingeplakt, daar ik dit portret in andere ex. niet aantrof" (Blz. 80). 

3.b. De sententie met een ander ongesigneerd portret. Daaronder een vierregelig vers van Daniël Heinsius (1580-1655) gedateerd 1614. Een exemplaar daarvan vond ik in de beeldbank van het Gelders Archief (0911 Familie van Rhemen, pamfletten). Ook hier wordt verwezen naar Knuttel 2922! Zoals u hieronder kunt zien gaat het echter om een geheel andere afbeelding dan de voorgaande (waarbij de graveur zich honderd jaar heeft vergist in het geboortejaar van Hugo de Groot (MDCLXXIII = 1683!). In Beresteyn's lijst nummer 5: "Vermoedelijk als losse prent uitgegeven" (Blz. 79, afb. 16).

Er zijn dus aantoonbaar drie verschillende portretten toegevoegd aan de sententie van Hugo de Groot. En daarmee beëindig ik mijn bescheiden (boekhistorische) relaas met dank aan een oude kartonnen doos vol verrassingen...

Het jaar geboekt, juni 2022

In de rubriek 'Het jaar geboekt' (zie tabblad bovenaan) houd ik bij wat ik gedurende het lopende jaar per maand bij elkaar verzamel. Na afloop van de maand verplaats ik de lijst met aanwinsten naar de startpagina c.q. homepage en geef ik 'de cijfers'. In de rubriek blijven de voorgaande maand(en) als hyperlink aanwezig. Raadpleeg dus regelmatig de nieuwe rubriek om te zien of er aanwinsten zijn bijgekomen (of wacht op het maandoverzicht).

Juni 2022; de cijfers...

Totaal aantal objecten: 12.

Gekocht: 12.

Totaal uitgegeven: € 268,29  euro (incl. verzendkosten).

Gedeeld door 12 is gemiddeld: € 22,36 euro per object.

Via Boekwinkeltjes: 1 (9).

Via kringloopwinkel: 6 (2, 3, 4, 5, 6, 7).

Via boekhandel: 1 (1).

Via Marktplaats: 1 (10).

Via (online) antiquariaat: 3 (8, 11, 12).

Modern: 8 (1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 9).

Old & rare: 4 (8, 10, 11, 12).

Juni 2022: de aanwinsten...

1. F. van Spaendonck en G. Stork: "Gerrit Lamberts' Amsterdam door Gijs en Floor" (Zwolle, 2022). Zes stadswandelingen door Amsterdam aan de hand van tekeningen uit de Atlas van Gerrit Lamberts (1776-1850). Gekocht bij de Athenaeum boekhandel op het Spui voor

€ 24,95 euro. Leestip: "De wandelingen van verzamelaar Gerrit Lamberts".

Deze maand kocht ik ook weer een aantal kringloopboeken (2 t/m 7) voor in totaal € 18,50 euro.

2. D. de Jonge (e.a): "Het Amsterdamse Bos. Natuur dichtbij de stad" (Utrecht, 2003). Ik bezit een flink aantal boeken over het grotendeels op Amstelveens grondgebied gelegen Amsterdamse Bos, waaronder ook: "Het rapport voor de commissie van het Boschplan Amsterdam" (Amsterdam, 1931), de "Toelichting Boschplan Amsterdam" (Amsterdam, 1937) en de gids bij de "Tentoonstelling Boschplan" (Amsterdam, 1937), met kleurenplattegrond. Daar past deze uitgave - die aansluit bij een eerdere publicatie uit 1956 (en ook die staat hier) uitstekend bij!

3. N. van der Sijs: "Leenwoordenboek" (Den Haag, 1996). Voor mijn plankje Nederlandse taal, waar meer boeken staan van Nicoline van der Sijs. In een grijs verleden was het mijn studiebijvak en mijn interesse voor historische Nederlandse taalkunde is sindsdien nimmer verflauwd. Overigens koop ik mijn woordenboeken meestal bij de kringloop (zoals u kunt lezen in: "Woordenboeken uit mijn kringloop").

4. A. Erftemeijer: "Kunst is om te huilen. Heftige emoties bij het kijken naar kunst" (Eindhoven, 2018). Weer zo'n boek van Erftemeijer met een opmerkelijke invalshoek/onderwerp. Ik had hier al staan zijn: "De aap van Rembrandt. Kunstenaarsanekdotes van de klassieke oudheid tot heden" (Haarlem, 2000) en "Het oor van Vincent. Merkwaardige feiten uit de kunstgeschiedenis" (Haarlem, 2012). Aanbevolen voor liefhebbers van vermakelijke geschiedenissen en curieuze weetjes.

5. H. Moolenbel: "Gedrukt voor de stad. De geschiedenis van de Stadsdrukkerij Amsterdam" (Amsterdam, 2014). 

6. A. Offenberg (e.a.): "Bibliotheca Rosenthaliana. Treasures of Jewish Booklore" (Amsterdam, 1996). Verschenen bij gelegenheid van de 200ste geboortedag van Leeser Rosenthal (1794-1994).

7. C. Schrama (samenstelling en redactie): "St Urbanuskerk Bovenkerk & Pierre Cuypers" (Bovenkerk/Amstelveen, 2018). Dit boek werd in april 2018 uitgegeven n.a.v. het 25-jarig jubileum van de Stichting Vrienden van de Bovenkerkse Urbanus. De kerk was net bekomen van een ingrijpende restauratie tussen 2010 en 2016 toen in september 2018 een felle brand het gebouw verwoestte. Toren en muren bleven echter staan en opnieuw begon een kostbare restauratie, die thans bijna is afgerond. Voor mijn plankje lokale geschiedenis.

8. A. Witte (typografische vormgeving en bandontwerpen): "Letter en band. Letterproef toepassingen" (Duivendrecht, 1959). Gekocht bij antiquariaat Klondyke voor € 68,50 euro (incl. verzendkosten). In plexiglas cassette. Een boekje met zestig bladzijden letterproeven (+ inleiding) en een leporello met 29 bij Boekbinderij Kusters (Duivendrecht) op linnen gedrukte boekomslagen. Curieuze en antiquarisch onvindbare uitgave waarover ik schrijf in: "De unieke boekbindersletterproef van Aldert Witte".

9. A. Witte: "De vormgeving van het boek" (Amsterdam, 1965). Gekocht via Boekwinkeltjes voor € 11,34 euro (incl. verzendkosten). Uitgave van de Vereeniging ter Bevordering van de Belangen des Boekhandels. Met op blz. 148 een zwart/wit foto van "Letter en Band" (zie nr. 8).

10. W. Bilderdijk: "Geschiedenis des Vaderlands" (Amsterdam, 1832-1853). 13 delen (incl. register) gebonden in zeven halfleren banden met gemarmerde platten. Geïllustreerd met drie kaartjes waarvan twee getekend door Bilderdijk en gegraveerd door D. Veelwaard (deel 1, blz. 208 kaartje 'der oude geschiedenis des lands' (Nederland) en 'Kaarte van het oude Teisterband'). In deel 9 een (anoniem) gegraveerd kaartje van Noord- en Zuid-Holland. Daarnaast twee facsimile's van handschriften van Bilderdijk in deel 1 en deel 9. Gekocht via Marktplaats voor € 100,- euro (incl. verzendkosten). Vaderlandse geschiedenis gebaseerd op de collegedictaten van zijn 'privatissima' (die hij tussen 1817 en 1826 in Leiden gaf). Pas na Bilderdijk's dood uitgegeven door H.W. Tydeman. De publicatie veroorzaakte destijds veel rumoer door Bilderdijk's eigenzinnige historische visie (en aversie tegen zijn 18de eeuwse voorganger Jan Wagenaar), maar ook door zijn soms weinig verheven taalgebruik. Antiquarisch wordt deze set vaak ongebonden aangeboden voor hogere bedragen, maar ik zocht al vrij lang naar een contemporain ingebonden set. De rug van het eerste en laatste deel behoeven enige restauratie en zullen binnenkort door mijn boekbinder/-restaurator Hans Pieterse onder handen worden genomen. Tevens heb ik - zoals ik wel vaker doe - een portret van Bilderdijk toegevoegd (zie 11).

11. Portretgravure met facsimile handtekening van W. Bilderdijk door P. Velijn (sculp.) naar M. van Bree (pinx.), uitgegeven "Te Amsterdam bij J. Immerzeel jr. 1832". Gekocht bij antiquariaat Goltzius voor € 35,- euro (incl. verzendkosten). Toegevoegd aan nr. 10 (deel 1).

12. K.H.E. de Jong: "Bilderdijk's 'Geschiedenis des Vaderlands'" (Leiden, 1934). Achterzijde titelblad rond ex-libris stempeltje "verzameling F. de Haan". Bewerkte tekst van een lezing voor het Bilderdijk-Genootschap op 25 maart 1933 die besluit met: "Wij erkennen onomwonden de groote gebreken van Bilderdijk als historicus, maar durven desondanks te beweren, dat van alle geschiedenissen van ons vaderland alleen die van Bilderdijk blijk geeft van genialiteit".

Zeer schaarse uitgave, gekocht met het oog op aanwinst nr. 10, bij antiquariaat Boek & Glas voor € 10,- euro.