De wandelingen van verzamelaar Gerrit Lamberts

Op de eerste junidag vond ik in de Athenaeum boekhandel op het Amsterdamse Spui de uitgave: "Gerrit Lamberts' Amsterdam door Gijs en Floor" (Zwolle, 2022). De twee auteurs: Gijs Stork en Floor van Spaendonck ken ik niet maar volgens de tekst op de achterflap schrijven ze wekelijks een wandelcolumn voor "Het Parool" en delen ze Lamberts' liefde voor Amsterdam.

Ik dacht terug aan mijn gesprek enkele weken geleden in de archiefwinkel van het Amsterdamse Stadsarchief met Jan de Klerk, die mij vertelde dat er (toch) geen catalogus zou verschijnen bij de tentoonstelling: "Dwalen door Amsterdam. De tekeningen van Gerrit Lamberts 1800-1850" (1 april tot 31 juli 2022). Als doekje voor het bloeden en ter bestrijding van deze na-ijlende teleurstelling besloot ik het boekje te kopen en eens te kijken wat ik thuis in mijn collectie bewaar aan 'Lambertsiana'. Daarnaast bezocht ik een week later ook de fraaie tentoonstelling en nam enkele foto's (voornamelijk van de titelbladen van zijn zes mappen met 'wandelingen', die ik - anders dan veel van zijn tekeningen - niet in de beeldbank van het Amsterdamse stadsarchief terugvond).

Gerrit Lamberts (1776-1850) was een Amsterdamse papier- en boekhandelaar die bekend werd als tekenaar en verzamelaar van Amsterdamse stadsgezichten. In 1824 werd hij benoemd tot "eerste opzigter van ’s Rijks Museum", dat toen nog in het Trippenhuis aan de Kloveniersburgwal zat.

Over de inhoud van zijn verzameling bestaan drie uitgaven die zich in mijn collectie bevinden. In chronologische volgorde zijn dat:

A. G. Lamberts: "Lijst der onderscheidene verzamelingen welke sedert den jare 1826 zijn bijeen gebracht door Gerrit Lamberts" (z.p. [Amsterdam], 1836).

B. G. Lamberts: "Lijst der autographen, geschrevene en gedrukte stukken, voorkomende in de onderscheidene verzameling van Gerrit Lamberts" (z.p. [Amsterdam], 1850). Deze uitgave verscheen 'Niet in den handel'. Uitgave A en B zijn samengebonden in een kartonnen met sierpapier beplakt bandje. Het was kennelijk - zoals blijkt uit de opdracht voorin - een presentexemplaar: "de wel Ed. de Gijzelaar. Van den Verzamelaar". 

C. "Catalogus van eene zeer belangrijke en uitgebreide verzameling teekeningen en prenten van beroemde Meesters uit verschillende tijdvakken, uitmakende eene zeldzame aldus voorkomende Atlas der stad Amsterdam, alles en alleen nagelaten door den heer Gerrit Lamberts, in leven Eerste Opzigter van 's Rijks Museum, Lid van de Koninklijke Academie van Beeldende Kunsten, enz." (Amsterdam, 1850). Dit is de veilingcatalogus die verscheen bij Jeronimo de Vries, Cornelis François Roos en Johannes Albertus Brondgeest. De veiling vond plaats op maandag 18 november 1850 ten huize van C.F. Roos in het Huis met de Hoofden (Keizersgracht 123). De catalogus werd voor 25 cent verkocht en het geld kwam ten goede aan de armen. Los in deze uitgave bewaar ik Lamberts' overlijdensaankondiging (14.5 cm. x 21.5 cm.).

Voordat Stork en Van Spaendonk met ons aan de wandel gaan verschaft Izanna Mulder (tentoonstellingsmaker en junior conservator bij het Amsterdamse Stadsarchief) de broodnodige historische achtergrondinformatie met haar inleiding: "Het eeuwige en veranderende Amsterdam van Gerrit Lamberts". Lamberts had meerdere verzamelingen (de veilingcatalogus beschrijft er veertien!) maar de tweede verzameling (de 'Atlas') staat in haar verhaal en in deze uitgave centraal. Dat de verzamelingen van Lamberts tijdens zijn leven groeiden zal geen verbazing wekken. Het is daarom interessant om eens een nadere blik te werpen op - in dit geval - de 'Atlas' met vier stadswandelingen. Wat zat daar precies in en wat wordt daarover medegedeeld in de drie genoemde publicaties (A, B en C)? Hieronder heb ik alle informatie bij elkaar gezet per (genummerde) wandeling. 

Volgens Lamberts' eigen opgave in 1836 (A) bevatte deze tweede verzameling: "Eene zeer groote menigte van Afbeeldingen van Gebouwen, Gezigten, Oudheden en Gebeurtenissen; Portretten, gedrukte stukken enz. voorkomende in -  en geschikt naar de door den Verzamelaar vervaardigde berijmde Beschrijvingen van onderscheidene gedeelten der Stad Amsterdam, voorgesteld bij wijze van wandelingen door dezelve, door hem in onderscheidene Genootschappen voorgedragen, en die in handschrift bij elk van dezelve is gevoegd".

De veilingcatalogus (C) omschrijft de inhoud als volgt:

"Bevattende: Gebouwen en Gezigten in Amsterdam, Voorvallen, Zeldzaamheden, Portretten, Paskwillen, Verzen, enz. waaronder Teekeningen van Moucheron, Vinkeles, Moritz, Jelgershuis, Pfeiffer, J. de Beyer, J. Andriessen, J. de Wit, Beerestraten, Houbraken, enz.; Verdeeld bij wijze van wandeling door de stad, die met de door den Verzamelaar vervaardigde en dikwerf voorgedragene Geschreven Berijming, ieder bij de daarbij behoorende zullen worden verkocht, als:..."

Kijken we vervolgens naar de inhoud van de vier wandelingen (I t/m IV).

I. Van de WESTERMARKT naar den DAM zonder Steenen Sluizen over te gaan in twee delen 

Eerste deel. Van de Westermarkt tot in het Park.

Tweede deel. Van uit het Park tot op den Dam.

Omslag no. 1. De Westermarkt en van dezelve tot aan de Leidschestraat.

Bij dezelve bevinden zich vele zeldzame betrekkelijk den ouden Schouwburg en het Doolhof, als ook de geteekende portretten van de laatste Directeuren der gewezene Stads Teeken-Academie, in de Raamstraat, enz.

Omslag no. 2. Van de Leidschestraat tot in het Park.

Bij deze zijn de door R. Vinkeles geteekende Portretten van de leden der Stads Teeken-Academie, voorheen vergaderende boven de Leidschepoort, en vele andere bijzonderheden.

Omslag no. 3. Van uit het Park, langs den Buitenkant, tot op den Dam 

Hierbij bevinden zich de door Vinkeles geteekende (doch onvoltooide) afbeeldingen der Schilderij van de aanbieding der sleutels der Stad aan Napoleon, in 1811, vele betrekkelijk de onlusten op Kattenburg, in 1787; alsmede vele bijzonderheden rakende de Oude Kerk.

Omslag no. 4. Den Dam, gebeurtenissen op denzelven. Het oude en nieuwe Stadhuis, de Waag, Beurs enz.

Hierbij zijn vele Teekeningen en Schetsen, verscheidene Stukken wegens de Regtsoefening, een aantal der gebeurtenissen op den Dam, en vele betrekkelijk de Beurs, de Waag en het Stadhuis enz.

Omslag no. 5. Het Koninklijk Paleis van binnen, benevens de Nieuwe Kerk.

Hierbij zijn vele gebeurtenissen op het Stadhuis, geteekende Portretten van bijzondere personen, en vele betrekkelijk de Nieuwe Kerk, Huldiging van den Souvereinen Vorst, Graftombes enz.

De titel werd aangepast tot ...liggende in Zes Omslagen omdat no 3. werd gesplitst in twee omslagen: E. Van uit het Park tot den Kadijk en F. Van den Kadijk tot op den Dam. (waardoor 4 en 5 respectievelijk 5 en 6 werden).

Bevattende te zamen ruim 1450 stuks, waaronder 215 Teekeningen en 195 Portretten.

Uit zijn aparte verzameling autografen (originele handschriften) zat bij deze tweede wandeling (omslag 1): "Punt. (Begrafenisbriefje van Johannes) Amst. 24 Dec. 1779, Wester Kerk", en (omslag 3, F): "Wagenaar, (Brief van den Historieschrijver Jan) aan J. Buyssant te Haarlem".

II. Van het KONINGSPLEIN naar den HEILIGEN WEG, mede zonder Steenen Sluizen over te gaan.

Omslag no. 6. Het Koningsplein, Botermarkt, Kolveniers Burgwal.

Omslag no. 7. O.Z. Achter- en Voorburgwal, Nes, Rok-in, Heilige Weg.

Bij deze twee Omslagen zijn als bijzonder aan te merken: de Munt, de Botermarkt, met vroegere Kermisvoorstellingen, de Vuurwerken vóór den Doelen in 1696 en 1703, benevens eene omstandig geschrevene Beschrijving van het laatstgemelde, zoo als het door zeker Gezelschap is bijgewoond, benevens de Rekeningen enz., en andere Stukken.

Van het Koningsplein naar den heiligen Weg, mede zonder Steenen Sluizen over te gaan, liggende in Twee Omslagen.

No. 5.

Omslag A. Van het Koningsplein tot aan het Rusland.

Omslag B. Van het Rusland tot op den Heiligen Weg.

Te zamen ruim 360 stuks, waaronder 69 Teekeningen en 46 Portretten.

III. Van de NIEUWE MARKT naar den DAM.

Omslag no. 8. 

Hierin bevinden zich vele betrekkelijk de Anthonis Waag, Portugeesche Synagoge, de, door den Verzamelaar geteekende, inwijding der R.C. Kerk Geloof, Hoop en Liefde. De teekeningen der Schilderijen in de R.C. Fransche kerk, door J. de Witt, enz.

Te zamen ruim 350 stuks, waaronder 65 Teekeningen en 65 Portretten.

IV. Van den DAM naar den HAARLEMMERPOORT.

Omslag no. 9.

Waarbij zich bevinden eenige betrekkelijk het Wapen van Embden, het Ye en Noordhollandsche Dorpen, Haringpakkers tooren, Brand en Ruïnen der Luthersche Nieuwe Kerk, de onderscheidene Haarlemmerpoorten, Wester-Doksluis enz.

Bij ieder van al deze Omslagen is nog een paket met gedrukte Stukken, Boekjes, Gedichten, zilveren Penningen enz.

7. Van den Dam naar de Haarlemmerpoort, met inbegrip van een uitstap naar de Zaan en de drie Eilanden alhier. Te zamen ruim 240 stuks, waaronder 42 Teekeningen en 32 Portretten. Bij deze wandeling zijn nog gevoegd een aantal Boekjes, en bij ieder een Paket.

Deze Wandelingen No. 4, 5, 6 en 7, zullen met de paketten en geschrevene Berijmingen, eerst ieder wandeling afzonderlijk, en daarna te zamen aan de daarvoor meerder biedende worden toegewezen.

De veilingcatalogus volgde een eigen nummering per onderdeel. In de eerste verzameling 'Amsterdam' zaten: 1. Platte gronden, 2. Profil Gezigten en 3. Burgerwijk-Kaarten. Zodoende werd de tweede verzameling met alle wandelingen genummerd 4 (wandeling 1) t/m 7 (wandeling 4).

Uit Lamberts' aparte verzameling autografen (originele handschriften) zat bij de vierde wandeling: "Petri, (Brief van Ds. George Hendrik) aan Willem Momma te Koningsbergen. Saardam 11 Dec. 1699". 

Helaas valt er uit deze inhoudelijke opsomming geen reconstructie te maken van de exacte route van Lamberts' wandelingen. Kortom; de wandelingen van Gijs Stork en Floor van Spaendonck zijn dus niet de wandelingen van Lamberts zelf, maar hun eigen wandelingen geïllustreerd met Lamberts tekeningen van Amsterdamse gebouwen en stadgezichten.

Zelf schrijft Izanna Mulder daarover: "Omdat de collectie verspreid raakte over verschillende verzamelingen, zijn de wandelingen helaas niet meer precies te reconstrueren. Ook van de tekst is slechts een fragment bewaard gebleven. De titelbeschrijving in zijn catalogus, waarbij hij bijvoorbeeld van de Westermarkt naar de Dam wandelt 'zonder Steenen Sluizen over te gaan', maakt echter wel nieuwsgierig" (blz. 11). Maar hoe zit het dan met de uitgestippelde wandelingen die op de tentoonstelling waren te zien? Ik sprak daarom ook even met Erik Schmitz die de tentoonstelling maakte (en die ik al dertig jaar ken). Erik vertelde me dat het reconstructies zijn op basis van Lamberts tekeningen, de genoemde publicaties, enkele bewaard gebleven fragmenten van de beschrijving bij de wandelingen en wat anderen daar later over schreven. Al met al te weinig om waarheidsgetrouwe reconstructies te maken. 

Zijn reactie bevestigde mijn vermoeden dat ik met mijn speurneus goed werk had gedaan. Inmiddels had ik namelijk een uitgebreid verslag gevonden van Lamberts tweede wandeling.

Ik vond het terug in de kortstondig verschenen: "Nieuwe Amsterdamsche Mercurius, of maandboekje voor de hoofdstad" (Amsterdam, 1847, blz. 398 t/m 402). De auteur is onbekend; we komen alleen te weten dat hij een lezer was die meende dat het niet ongepast was om het verslag ter plaatsing in te zenden. Alvorens over te gaan tot een beschrijving van de wandeling schreef hij de volgende korte inleiding:

"Het is 10 à 12 jaar geleden, dat ik in eene der gewone vergaderingen van het Amsterdamsch Eerste Departement der Maatschappij Tot Nut van 't Algemeen met veel genoegen van den Heer G. Lamberts gehoord heb eene, door hem, zoo hij het noemde, Berijmde Historische Wandeling door deze Stad, en wel van het Koningsplein naar den Heiligeweg, zonder steenen sluizen over te gaan. - Hoe vreemd deze opgave ons ook scheen, werd deze wandeling met veel genoegens gehoord. - Het onderwerp was eenvoudig en zeer onderhoudend; men kon den spreker als het ware van huis tot huis vergezellen, elke straat of gracht, langs welke hij ons voerde, kenden wij; daarbij was dezelve doorvlochten met vele historische bijzonderheden van de vroegere gelegenheid van dit gedeelte der stad en met dikwerf luimige of pikante aanmerkingen. - Bij het vernemen van dit nieuwsoortig onderwerp, eene wandeling van het Koningsplein naar den Heiligeweg met vermijding van steenen sluizen, meende ik den te nemenen weg dadelijk gevonden te hebben, doch hier en daar werd ik in mijne verbeelding door een steenen sluis verhinderd, en toen de spreker een aanvang maakte met zijn onderwerp, was ik geheel gehoor. Ik heb, te huis gekomen, daarvan het een en ander opgeteekend, naderhand de wandeling zelve gedaan, en mij veel deswegens herinnerd, welke herinneringen ik thans wilde mededeelen".

Vervolgens geeft hij een uitvoerige beschrijving van de route en bezienswaardigheden die Lamberts hem had getoond. Vanwege het belang van zijn verslag en voor wie het in zijn geheel wil nalezen heb ik de desbetreffende vijf pagina's gefotografeerd en onderaan dit artikel opgenomen. Het origineel kan worden geraadpleegd op het Amsterdams Stadsarchief (Bibliotheek, nr. 15030, nr. 467). 

Daarmee is - ruim anderhalve eeuw later - duidelijk wat de precieze route was van Lamberts' tweede wandeling van het Koningsplein naar de Heilige weg "zonder steenen sluizen over te gaan". Voor mijn trouwe bloglezers (waaronder zich vast en zeker ook fervente stadswandelaars bevinden!) heb ik alvast dit routekaartje gemaakt (dat - net als bij alle andere illustraties - eenvoudig is te vergroten door het aan te klikken).

De routebeschrijving hierbij (van A naar B) is als volgt: Koningsplein - westzijde Singel (Bloemenmarkt) naar de Munt - Regulierbreestraat - Botermarkt (Rembrandtplein) - Halvemaansteeg (over de houten Halvemaansbrug) - Kloveniersburgwal (oostzijde) - Nieuwmarkt - Kloveniersburgwal (westzijde) - Oude Manhuispoort - Oudezijds Achterburgwal naar de houten Stoofbrug (Brug 214) - Stoofsteeg - Oudezijdsvoorburgwal - over de houten Lombardsbrug (Lommertbrug) - Enge Lombardsteeg - Nes - Langebrugsteeg over de houten Langebrug (Donderbrug) - Rokin - Olieslagersteeg - Heiligeweg - Singel. 

En tot besluit wil ik tegen u en speciaal Gijs en Floor zeggen: loop eens een echte wandeling van Lamberts!