Het begon allemaal met een e-mailbericht van Aad van Maanen van het Leidse antiquariaat Klikspaan. In een nieuwe partij boeken was hij een bundeltje tegenkomen met verschillende traktaatjes van het "Amsterdamsch Matigheidgenootschap" en "Afschaffings-Genootschap". Het leek hem wel wat voor Perkamentus en de vraag was of ik wellicht interesse had?
Ik hoefde er niet zo lang over na te denken en besloot het bundeltje twee weken later af te halen op de Amsterdamse Spui boekenmarkt bij zijn zoon Axe.
Thuisgekomen bekeek ik mijn nieuwe aanwinst nog eens goed. Het bleek te gaan om een convoluut met in totaal achttien verschillende titels (en één losse bijlage). Ze zijn bijgesneden en bij elkaar gebonden in een simpel kartonnen bandje, beplakt met rood gestippeld kievitsmarmer. Ik denk dat ik er nog eens een fraai doosje voor laten maken bij mijn boekbinder/-restaurator Hans Pieterse...
Vervolgens begon ik met het inventariseren van de titels en bekeek ik het resultaat op WorldCat. Met uitzondering van de eerste en laatste titel (a en r) gaat het om uitgaven van het "Amsterdamsch Matigheid-Genootschap" (b t/m k), en "Afschaffings-Genootschap" (l t/m q). Slechts vijf van de achttien hiernavolgende titels vond ik terug in een bibliotheekcollectie (deze zijn gemerkt met een *).
a. "'t Morgenslokjen, een gemeenzaam buurpraatjen tusschen Dieuwertjen en Grietjen en eenige andere persoonen uitgegeeven door de Bataafsche Maatschappij tot Nut van 't Algemeen" (Haarlem, 1804). *
b. "Het geld der dwazen" (Amsterdam/z.j.). Amsterdamsch Matigheid-Genootschap No. 1 (derde druk). *
c. "Onze kinderen. Een gesprek tusschen een' koopman en een' fabrijkant" (Amsterdam/z.j.). Amsterdamsch Matigheid-Genootschap No. 2 (tweede druk).
d. "Waartoe dient het?" (Amsterdam/z.j.). Amsterdamsch Matigheid-Genootschap No. 3 (tweede druk).
e. "Welke vruchten draagt de sterke drank voor zijne liefhebbers en voorstanders?" (Amsterdam/z.j.). Amsterdamsch Matigheid-Genootschap No. 4 (tweede druk).
f. A.W.F. Herckenrath: "De dorps-societeit, of gesprekken over het nadeel van sterken drank voor het leven en de gezondheid" (z.p. [Amsterdam]/z.j.). Amsterdamsch Matigheid-Genootschap No. 5. *
g. "Gesprek over den jenever en de matigheidgenootschappen" (z.p. [Amsterdam]/z.j. [1845]). Amsterdamsch Matigheid-Genootschap No. 6. *
h. A. Kwinkelenberg: "Een woord voor ouders" (z.p. [Amsterdam]/z.j. [1847]). Amsterdamsch Matigheid-Genootschap No. 7.
i. "Spaarbanken en spaarkassen" (z.p. [Amsterdam]/z.j.). Amsterdamsch Matigheid-Genootschap No. 8.
j. J. v.d. Z. (J. van der Zuil): "Doe wel en zie niet om! Vriendelijk woord tot hen, die met mij leden zijn van een afschaffings-Genootschap" (z.p. [Amsterdam]/z.j. [ca. 1848]).
k. "Zal ook de vrouw niet openlijk verklaren dat zij den sterken drank veracht en wenscht afgeschaft te zien?" (z.p. [Amsterdam]/z.j. [ca.1848]). *
l. "Traktaatje voor allen" (Rotterdam/z.j. [1838]). Afschaffings-Genootschap. Sterken dranken de pest der maatschappij, traktaatje No. 1.
m. "Traktaatje voor vrouwen" (Rotterdam/z.j. [1838]). Afschaffings-Genootschap. Sterken dranken de pest der maatschappij, traktaatje No. 2.
n. G. Ernst: "Traktaatje voor mannen" (Rotterdam/z.j. [1839]). Afschaffings-Genootschap. Sterken dranken de pest der maatschappij, traktaatje No. 3.
o. "Hoe Gerrit lid is geworden" (Rotterdam, 1839). Afschaffings-Genootschap, traktaatje No. 4 (voor werklieden).
p. "(Voor werkbazen, en in het algemeen voor allen, die enigen invloed op anderen bezitten)" (Rotterdam, 1840). Afschaffings-Genootschap, traktaatje No. 5.
q. "Het gouden kruis" (Rotterdam, 1840). Afschaffings-Genootschap, traktaatje No. 6 (voor jongelieden). *
r. "Akelige historie van Baas Dirk te B." (Rotterdam/z.j. [voor 1840]). Lied (met titelillustratie) en samenspraak.
Los toevoegsel (1 blad):
s. J. van der Zuil: "Toevoegsel. Uit het voortreffelijk werk van den heer Huijdecoper: Een woord van ernst en liefde aan mijne landgenooten, hetwelk door alle voor- en tegenstanders der afschaffing niet genoeg kan gelezen en herlezen worden, deel ik nog het volgende mede" (z.p./z.j.).
Het gaat hier om een toevoeging op de uitgave van de predikant en drankbestrijder T.R.C. Huijdecoper (1805-1866): "Een woord van ernst en liefde aan mijne landgenooten bij de oprigting eener Nederlandsche vereeniging tot afschaffing van sterken drank" (Amsterdam, 1846).
De traktaatjes van het "Amsterdamsche Matigheidsgenootschap" verschenen bij J.H. en G. van Heteren in Amsterdam en waren bij hen en boekhandelaar S.J. Prins (Herengracht, bij de Leliegracht) verkrijgbaar voor vijf cent per stuk. Wie er 25, 50 of meer tegelijk afnam kreeg korting. De firma J.H. en G. van Heteren werd in 1831 opgericht door Jan Heiko van Heteren, die enkele jaren later zijn broer Gerrit als vennoot opnam. Hun winkel zat in de Hartenstraat 28 (een van 'de 9 Straatjes’) en zou uitgroeien tot een van de grotere boekhandels van de stad.
De traktaatjes van het (Rotterdams) "Afschaffings-Genootschap" verschenen in eerste instantie bij H. Nijgh aldaar. Het derde vermeldt geen drukker of uitgever en de laatste drie werden uitgegeven bij drukker/boekverkoper P.J. Masier. Ze werden gratis uitgedeeld aan leden en behoeftigen en verkocht voor zevenenhalve cent per stuk bij de apothekers Eshuys (Prinsestraat, Rotterdam) en Jurrewitz (het Hang over de Zijl, Rotterdam). Nam men er meer af, of tekende men in, dan werd er korting gegeven. Alle traktaatjes van dit genootschap werden voorzien van hun stempel ('Abstine Valebis').
Het Rotterdamse "Afschaffings-Genootschap" ging in 1844 op in de "Nederlandsche Vereeniging tot Afschaffing van Sterken Drank" ('de Blauwe Knoop'). Het "Amsterdamsche Matigheidsgenootschap" volgde in 1851. Wat er aan weinige archiefstukken rest maakt thans deel uit van het archief van de Nationale Commissie tegen Alcoholisme in het Internationaal Instituut voor Sociale Geschiedenis (IISG) te Amsterdam.
Ook de "Nederlandsche Vereeniging tot Afschaffing van Sterken Drank" gaf traktaatjes ('geschriften') uit. Een paar daarvan zijn bewaard gebleven (Koninklijke Bibliotheek in Den Haag) en via Google Books te raadplegen (zie hier). Enkele eindigen met een overzicht van de verkrijgbare uitgaven en verkoopprijs. Daaruit blijkt dat men met een nieuwe reeks is gestart want de eerste nummers komen voor wat de titel noch inhoud betreft overeen met de uitgaven in mijn convoluut. Kortom, mijn aanwinst bevat niet alleen de oudste grotendeels verloren gegane traktaatjes op het gebied van drankbestrijding maar zeer waarschijnlijk ook alle traktaatjes die beide genootschappen gedurende hun kortstondig bestaan hebben uitgegeven.
De inhoud van de traktaatjes bestaat meestal uit toespraken, samenspraken en voorbeeldverhaaltjes over drankmisbruik (de gevolgen en bestrijding), dat alles gelardeerd met informatie over de desbetreffende genootschappen. Twee uitgaven in mijn bundeltje vallen min of meer buiten de boot. De eerste is het welbekende 'Morgenslokjen' (a) - nog in originele omslag - uitgegeven door de Bataafsche Maatschappij Tot Nut van 't Algemeen.
De tweede de totaal onbekende "Akelige historie van Baas Dirk te B." (r). Het zijn tevens de twee oudste uitgaven, de eerst gedateerd 1804 en de tweede ongedateerd - uitgegeven rond 1830 - door T.C. Hoffers in Rotterdam. De laatste is bovendien geen traktaat naar een lied, gevolgd door een korte "Zamenspraak tusschen Piet en zijn huisvrouw, over het afschaffen van den sterken drank, of waar blijven de centen". Omwille van zijn uniciteit (deze titel komt niet voor in de Nederlandse Liederenbank) geef ik het hier compleet weer.
Het lied moet een zekere mate van populariteit hebben gehad want in 1848 wordt het in een krantenartikel genoemd met een verwijzing naar de beroemde uitgave "The Bottle" (1847) van George Cruickshank (1792-1878).
