Pars Quarta

Oftewel 'deel vier', maar van wat?
Ik kan me herinneren dat deze vraag ook speelde toen ik het boekje vele jaren geleden kocht. Goedkoop; want een antwoord op deze vraag had ook de verkoper niet.

“PARS QUARTA. Amstelaedami, conspectus magnifïci et augusti” staat er in gouden letters op dit vermoedelijk begin 20ste eeuwse driekwart perkamenten bandje.
Kennelijk overgenomen van de ‘titelpagina’ die geen titelpagina is (geen vermelding van een uitgever, drukker, plaats en jaartal) maar een sierlijke tussentitel voor een ‘vierde deel’ over Amsterdam.
Vervolgens bevat dit oblong boekje (18,5 x 24 cm.) zeventien ongenummerde Amsterdamse stadsgezichten met eronder titels in het Latijn en Nederlands. Ook de uitgever staat er bij; (‘exc’) Petrus Schen(c)k (1645- 1715). Een van origine Duitse graveur die zich rond 1684 in Amsterdam vestigde en een uitgebreid oeuvre heeft nagelaten.

Via de beeldbank van het Stadsarchief Amsterdam kwam ik er al gauw achter dat de gravures – met zijn prominente water- en wolkenpartijen en langs een liniaal getrokken huizenrijen - werden gemaakt door Jan van Call (1656-1703). Van een aantal is zelfs zijn tekening bewaard gebleven die als voorbeeld diende. Alles goed en wel, maar daarmee was mij nog steeds niet duidelijk voor/uit welke uitgave deze gravures waren.

Dat kwartje viel pas toen ik onlangs op de website van de Koninklijke Bibliotheek belandde en daar onder de actualiteiten las dat er een nieuw ‘bladerboek’ online beschikbaar is: “Admirandorum Quadruplex Spectaculum; delecturn, pictum, et aeri in cisum, per Johannem van Call”, ofwel 'Viervoudig schouwspel van wonderen' (Amsterdam, ca. 1694-1697). Een bijzonder exemplaar want het werd gedrukt in kleur (Teyler-procédé). In totaal eenenzeventig gravures met de belangrijkste plaatsen aan de Rijn, Het Loo, Honselaarsdijk, Den Haag en (deel vier) Amsterdam. Bingo!

Aan deze uitgave werd al eens eerder uitvoerig aandacht geschonken door (de befaamde) mejuffrouw dr. I.H. van Eeghen (1913-1996) in het jaarboek Amstelodamum (jrg. 66, 1974): “Petrus Schenk en zijn ‘afbeeldinge der voornaamste gebouwen van Amsterdam”.
Zij schreef hierover ondermeer:

“De tekeningen van (Jan) Van Call werden niet alleen gebruikt voor het vervaardigen van grote koperplaten, waarmee werd geëxperimenteerd in kleurendruk en ook wel in zwarte druk, maar eveneens door Schenk voor een heel bijzonder werkje in klein formaat. Het is de bekende ‘Admirandorum Quadruplex Spectaculum; delecturn, pictum, et aeri in cisum, per Johannem van Call’. Schenk graveerde vermoedelijk zelf de titelpagina en maakte zeker de zwarte kunstprent met het portret van Frederik, hertog van Saksen, aan wie hij het werk opdroeg. Het oblongboekje bevat, zoals uit de titel blijkt, vier gedeelten. Ik vermeld ze, niet volgens de vier titelpagina’s in het Latijn, maar uit het ‘Register’, dat achterin is opgenomen: I (l-19) Gesichten aan den Rhynstroom. II (20-44) Het Loo en andere Vorstelyke Huysen. III (45-54) Gesichten van ‘s Gravenhaghe. IV (55-71) Gesichten van Amsteldam.
De uitgaaf dateert van op zijn vroegst 1694, het eerste regeringsjaar van Frederik van Saksen, en van uiterlijk 1697. In dat jaar werd hij als August koning van Polen
(-). De Amsterdamse afbeeldingen waren toen al enige jaren oud, maar het waren er maar 17 van 71 en het is heel goed denkbaar, dat andere gedeelten nog later door Van Call vervaardigd waren. Zeker is, dat de titelpagina hier de waarheid vermeldt en dat het graveerwerk met zijn sterke tegenstellingen in zwart-wit typisch voor Van Call is.

De gravures zijn zo uniform, evenals ook de onderschriften in Latijn en Nederlands (alleen C. P. en cum Privil(egio) wisselen wel eens af), dat men hier niet aan een latere bundeling van een aantal bestaande prenten hoeft te denken. Zeker heeft Van Call de gravures in betrekkelijk korte tijd speciaal voor de Quadruplex vervaardigd. Bij de exemplaren, die ik onder ogen had, zijn de 71 nummers niet aangebracht. Later moet dit wel gebeurd zijn, want op losse afdrukken vindt men vaak de nummers.
Niet alle tekeningen van Van Call werden in beeld gebracht. De 17 afbeeldingen van Amsterdam (‘Pars quarta. Amstelaedami, conspectus magnifïci et augusti.‘) geven alle gezichten op de wateren van de stad, en wel twee profielen van de IJzijde, twee van de IJgracht, drie van de Herengracht, een van het Singel, van de Voorburgwal, van de Muidergracht, van de Achtergracht en van de Keizersgracht en vijf van de Amstel, en wel vier gezichten naar beide zijden van de Blauwbrug en de Hoge Sluis en een gezicht op het Besjeshuis. (-)
De Quadruplex is vrij zeldzaam en de losse gravures zijn dat blijkbaar ook".

Dat laatste wil ik graag geloven. Sloop, zeker van incomplete exemplaren, was is vaak het antiquarisch lot van dergelijke boekjes. De losse prentjes brengen per stuk meer op, spreken een breder publiek aan en zijn daardoor sneller verhandelbaar. Ik heb geen behoefte aan zeventien losse plaatjes, geef mij maar een compleet vierde deel.