vrijdag 25 november 2022

Fantasiecondooms rond 1913 (Mich. Birk Katalog No. 4)


De bedrijfscatalogus van Mich(ael) Birk: "Katalog/Catalogue/Catalogo No. 4" (Tuttlingen, z.j. [ca. 1913]) behoort ongetwijfeld tot de fraaiste voorbeelden in zijn genre. In vier talen, uitbundig, of nog beter: uitputtend geïllustreerd, worden op honderden bladzijden talloze artikelen aangeboden op het gebied van:
[I] verpakkingsmaterialen/papierwaren/reclame,
[II] apparaten en inrichting van apotheken/laboratoria,
[III] rubber artikelen/verbandmateriaal/hygiënische producten/injectiespuiten. In deze categorie vallen de voorbehoedsmiddelen zoals: de gepatenteerde gecombineerde vrouwenspuit van Birk (blz. 125), tientallen 'vrouwendouches' met toebehoren (blz. 126 t/m 130), het pessarium in diverse uitvoeringen (blz. 135), condooms (blz. 164/165) en Keizerlijk gepatenteerde 'Spermathanaton-tabletten' (blz. 166), die al vanaf 1909 ook in Nederland verkrijgbaar waren.
[IV] chirurgische instrumenten/operatietafels/desinfectie-en sterilisatie-apparatuur. 
Illustratief hoogtepunt en een feest voor de ogen zijn de bladen voorin met talrijke (met de hand) ingeplakte kleurrijke etiketten, waaronder talrijke chromolitho's.


De Duitse firma BIRK Rundkartonagen GmbH & Co. KG bestaat nog steeds maar legt zich tegenwoordig toe op kartonfabricage. De geschiedenis van Birk begon in 1879. Wagenmaker Michael Birk en zijn vrouw Maria, begonnen (een ideetje van haar) met de productie van verpakkingen ('Futterale') voor Hohner mondharmonica's in Trossingen. In 1900 werd het assortiment uitgebreid met de productie van verzend- en opslagverpakkingen van papier en karton voor met name drogisterij- en apothekersbenodigdheden, tabak, persoonlijke verzorgingsproducten en zoetwaren. Later volgden ook glazen flessen, apothekerspotten en ziekenhuisbenodigdheden. In 1920 startte hun overzeese exporthandel en werden belangrijke verkoopkantoren in Mexico en Zuid-Amerika gevestigd. Birk vervaardigde toen ook gekleurde reliëflabels, aangepast aan de smaak en wensen van klanten.
Wereldwijd verkocht de firma medisch-technologische producten en instrumenten van bekende fabrikanten in Tuttlingen. Als gevolg van de Tweede Wereldoorlog verdween rond 1950 het economische fundament voor de export. De eigenaren gingen zich vervolgens volledig concentreren op de ontwikkeling en productie van papieren en kartonnen verpakkingen voor consumptiegoederen. 

Ik kocht mijn Birk catalogus op de Amsterdamse Spui boekenmarkt voor € 140,- euro bij antiquariaat De Salamander en prees mij gelukkig met een ongebruikt exemplaar in voortreffelijke staat (inclusief de bladen met ingeplakte etiketten). Ik ben niet de eerste die deze prachtcatalogus signaleert. Ook in 'De Boekenpost' van januari/februari 2020 (Jrg. 28, blz. 19) staat een stukje van Steven de Joode i.v.m. de veiling van een exemplaar in 2019 bij Catawiki (waar hij veilingmeester is). Dat exemplaar bracht € 176,- euro op (excl. veiling- en verzendkosten). De catalogus is overigens antiquarisch redelijk goed verkrijgbaar (voor flinke bedragen) en vaak in een opvallend excellente staat! Kennelijk vond niemand dat vreemd... Perkamentus uiteraard wel, en daarom dook ik wat verder in de materie en kwam tot een verrassende ontdekking...


Rond 2013 werd het oude fabriekspand van Birk in Tuttlingen afgebroken om plaats te maken voor nieuwbouw. Bij de voorbereidingen daartoe werd in een van de oude loodsen een voorraad 'spiksplinternieuwe' (inmiddels een eeuw oude) catalogi aangetroffen, verpakt in kisten!
De inhoud kwam in handen van het Duitse warenhuis Manufactum, dat ze verkocht voor
€ 99,- euro per stuk. Inmiddels zijn ze uitverkocht maar de aanbieding is nog steeds online terug te vinden evenals het bijbehorende verkooppraatje. Manufactum schreef:

"De catalogus als prentenboek van materiële cultuur.
Net zoals architecturale en artistieke stijlen of – in een korter tijdsbestek– mode en kapsels hun respectievelijke tijd vertegenwoordigen, zo worden ook alledaagse voorwerpen in hun type en ontwerp op een bepaald moment materiële getuigen van een vervlogen cultuur. Historische postordercatalogi zijn in dit opzicht niet alleen schatkamers van de consumentengeschiedenis: hierin werd vastgelegd waarmee mensen zich omringden en wat ze gebruikten, hier werd getoond hoe de dingen om hen heen er naar algemene smaak uit moesten zien. Historische catalogi bieden een uitgebreid scala aan beelden van de materiële cultuur van hun tijd (en soms laten ze ook zien dat ze in sommige dingen kwaliteitsbewuster en smaakvoller waren dan in onze tijd).


Totaalleverancier in de VS en specialisten in Duitsland.
Postordercatalogi bestaan ​​al sinds de jaren zeventig. Het postorderbedrijf zelf is veel ouder, maar werkte eerst vooral met promotionele krantenadvertenties. Zowel de in kranten geadverteerde langeafstandshandel als de catalogushandel in engere zin zijn van Amerikaanse oorsprong, wat gemakkelijk te begrijpen is gezien de uitgestrektheid van de Noord-Amerikaanse landmassa: het was de eenvoudigste methode voor de wijdverspreide boeren om zichzelf te voorzien van consumentengoederen. Na de introductie van pakketpost in de VS bereikten de omvangrijke productcatalogi van bijvoorbeeld Sears in Chicago, variërend in lengte van meer dan 700 pagina's, oplagen tot 15 miljoen exemplaren en weerspiegelden ze de behoeften en smaken van hun tijd. Zelfs vandaag verschijnen nog herdrukken van bepaalde delen voor historisch geïnteresseerde lezers. De jaren 1920 worden beschouwd als de gouden jaren van de Amerikaanse postorder; toen brak het autotijdperk aan en de scheepvaartgigant Sears vertrouwde steeds meer op winkels en supermarkten. In Duitsland was dat anders. Hier werd de postorder met een uitgebreid assortiment in alle productgebieden pas echt belangrijk in de jaren vijftig en zestig. De postordercatalogi van de beginjaren waren daarentegen speciale catalogi voor artsen en apothekers.


Van Tuttlingen tot over de hele wereld: medische technologie.
Een van de belangrijkste was Mich. Birk uit Tuttlingen. Het bedrijf begon met kartonnen dozen en verzendverpakkingen. Aan het begin van de 20e eeuw en in de periode tussen de wereldoorlogen was Birk echter een 'global player'. Er werd medische technologie geleverd aan verre landen en er werden zelfs vestigingen in Zuid-Amerika opgericht. Catalogi in vier talen lieten de arts of apotheker zien wat de Duitse medische technologie te bieden had - vooral in Tuttlingen, dat toen al een medisch technologiecentrum was met een grote reputatie. De dokter aan de Rio Bravo of de apotheker in de Andes kon spuiten en scalpels, pipetten en tabletpersen uit Duitsland bestellen en tegelijkertijd de modernste medische technologie van die tijd leren kennen. De speciale catalogi van Mich. Birk heeft een buitengewoon interessante mix van medisch-historische informatie. De medisch specialist zal veel dingen herkennen: het zijn de voorlopers van de instrumenten die hij dagelijks in handen heeft, sommige zelfs in een vorm die sindsdien niet is veranderd. Het grote aantal gepresenteerde objecten is verbazingwekkend; de catalogus bevat de basisinstrumenten van alle specialistische disciplines van zijn tijd en het assortiment voor de tandheelkunde alleen al beslaat 80 pagina's. Birk bood niet alleen kleine medische hulpmiddelen aan, maar stuurde ook hoge sterilisatieapparatuur, operatietafels en tandartsstoelen over de Atlantische Oceaan.

Tonen en showen.
Het maken van een dergelijke catalogus heeft enorm veel moeite gekost. Duizenden tekeningen moesten worden gemaakt. Birk toonde zijn aanbod tot in detail en vaak in originele maat. Een dubbele pagina is bijvoorbeeld gevuld met perenspuiten van dezelfde vorm maar verschillende maten. Op deze manier kon de klant met zijn eigen hand meten wat het meest geschikt was voor zijn gebruik. Beeld en tekst zijn strikt gescheiden; het bovenste deel van de cataloguspagina's is gevuld met weelderige illustraties, het onderste deel met de informatieve tekst, die zich meestal beperkt tot een lijst met afmetingen en aanduidingen, de verkoop was immers gericht op een gespecialiseerd publiek.


Geen herdruk. Een origineel.
Het bijzondere aan deze catalogi is dat het originele exemplaren zijn. Ze zijn gemaakt en gevonden bij Mich. Birk, stevig opeengepakt in zware houten kisten en zo meer per ongeluk dan opzettelijk beschermd tegen licht, hitte en vocht. Ze hebben hun winterslaap ongedeerd overleefd en zien eruit alsof ze vers van de pers komen. Dit is de vierde Birk-catalogus; die rond het jaar 1913 gemaakt moet zijn volgens een reeks daarin aangeboden datumstempels die naar dit jaar verwijzen. De vraag waarom deze exemplaren destijds niet zijn gedistribueerd, kan ook worden beantwoord: het eigenlijke medische assortiment wordt voorafgegaan door 30 alfabetisch gepagineerde bladen waarop Birk tal van voorbeelden gebruikt om zijn assortiment individueel ontworpen etiketten te presenteren, receptformulieren, factuurformulieren en briefpapier, in uitgebreide kleurendruk en deels met zorgvuldig met de hand ingeplakte individuele etiketten. Deze laatste zijn echter niet volledig in onze exemplaren".
Desondanks moet er ook een aantal volledige catalogi zijn gevonden - waaronder de mijne - die hun weg vonden naar diverse antiquaren wereldwijd, want er worden verschillende complete exemplaren aangeboden voor soms torenhoge bedragen.


Ik kende Birk's catalogus al geruime tijd, maar het is nog niet zo lang geleden dat ik - dankzij een exemplaar dat te koop stond bij het Amsterdamse antiquariaat Brinkman - ontdekte dat daarin verschillende 'preservatives' c.q. condooms worden beschreven en getoond (met verpakking)! En aangezien ik een vrij grote (en unieke) verzameling bezit op het gebied van (voorlichtings)brochures en andere gedrukte efemera betreffende anticonceptie uit grootvaders tijd (waarover ik al vaker op dit blog heb geschreven), leek mij dit een verantwoorde aanvulling daarop. Daar komt bij dat ik in mijn ik laatste blog over condooms: "Preservatium Penis" (mei 2021) schreef: "Uiteraard waren ze puur functioneel, ter voorkoming van zwangerschap en geslachtsziekten, recht toe, recht aan. Lust- en genot opwekkende frivoliteiten zoals ribbels, uitsteeksels en diverse kleuren en smaakjes zouden pas veel later tijdens de seksuele revolutie opduiken".
Nou... dat verdient toch enige nuance. Ik ben ze weliswaar in Nederland niet tegengekomen maar de speciale condooms verkrijgbaar bij Birk aan het eind van het 'Belle Epoque' zijn bepaald frivool te noemen. 



Maar eerst worden de kwaliteiten aangeprezen van het gewone condoom "Lustige Witwe" (met en zonder reservoir), 3 stuks in een doosje en 48 doosjes in een grootverpakking, "das beste Präservativ der Gegenwart". En als bewijs daarvoor zien we bovenaan de bladzijde (164) een besnord heerschap enkele tests uitvoeren die aldus worden beschreven: "Dass er so stark aufgeblasen werden kann, dass es die doppelte Grösse des Kopfes eines ausgewachsenen Mannes erreicht ohne zu platzen (siehe Fig. C). Es kann mit 6 Liter Wasser gefüllt werden ohne zu platzen (siehe Fig. D). Die Dehnungsfähigkeit ist derart dass man es bis zur Länge von 1,15 Meter auseinanderziehen kann ohne dass es zerreist (siehe Fig. E)". Voorts zien we ook het in Nederland verkrijgbare Engels merk 'Neverrip' (met en zonder reservoir) en het (ouderwetse) visblaascondoom.



Echt spectaculair wordt het op bladzijde 165 waar frivoliteit en fantasie met elkaar wedijveren. Speciale condooms met het hoofd van een chantecler (haan), rechter, professor, clown, soldaat, jockey, automobilist en student. Zelfs een "Präservativ, Nahtlos, beste Qualität Gummi, Form von Tiroler-hütchen" (inclusief veertje!). Voorts condooms met stekeltjes, kragen en ribbels (met en zonder reservoir) van het merk 'Seamless' en 'Regina', maar ook 'Reizringe' en 'Reiz-Fingerlinge' (vingercondooms) van de beste kwaliteit 'Weichgummi' worden hier aangeprezen. Het zijn de oudste afbeeldingen van fantasiecondooms die ik ken. Dit zijn geen 'medische' producten meer, dit zijn seksuele feestartikelen!

donderdag 10 november 2022

Het jaar geboekt, oktober 2022

In de rubriek 'Het jaar geboekt' (zie tabblad bovenaan) houd ik bij wat ik gedurende het lopende jaar per maand bij elkaar verzamel. Na afloop van de maand verplaats ik de lijst met aanwinsten naar de startpagina c.q. homepage en geef ik 'de cijfers'. In de rubriek blijven de voorgaande maand(en) als hyperlink aanwezig. Raadpleeg dus regelmatig de nieuwe rubriek om te zien of er aanwinsten zijn bijgekomen (of wacht op het maandoverzicht).

Oktober 2022; de cijfers...

Totaal aantal objecten: 12.

Gekocht: 12.

Totaal uitgegeven: € 525,70  euro (incl. verzendkosten).
Gedeeld door 12 is gemiddeld: € 43,81 euro per object.

Via boekenmarkt: 1 (3).
Via kringloopwinkel: 3 (2, 10, 11).
Via (online) antiquariaat: 7 (1, 4, 5, 6, 7, 8, 9).
Bij de drukker/uitgever: 1 (12).

Modern: 6 (1, 2, 6, 7, 8, 10).
Marge & klein bibliofiel drukwerk: 2 (9, 12).
Old & rare: 4 (3, 4, 5, 11).

Oktober 2022: de aanwinsten...

1J.Ch. Brunet: "Manuel du libraire et de l'amateur de livres..." (Kopenhagen, 1966-1968). Herdruk door Rosenkilde en Bagger van de 5de, meest complete editie (oorspronkelijk verschenen in Parijs tussen 1860-1880), bestaande uit 9 delen; 5 delen (Aa t/m Zyl.), 1 deel 'Table methodique', 2 delen supplement (A t/m Z.) en 1 deel met de 'Dictionaire de Geographie'. Gekocht bij het Zweedse Antiqvariat Classica voor € 295,- euro (incl. verzendkosten). Meer over deze uitgave in mijn blog: "Een bibliografisch meesterwerk met grote invloed".


2. J. Gawronski (red.): "Friet speciaal. Tijdschrift voor kinderen over archeologie in Amsterdam en omstreken. Nr. 1" (Amsterdam, 2014). Bevat 41 foto's van kunststof objecten uit het Damrak of Rokin gevonden tijdens de aanleg van de Noord/Zuidlijn 2003-2012. Ontwerp/vormgeving (Willem van Zoetendaal) en fotografische presentatie (Harold Strak) van relatief jonge archeologische objecten (uit de 20ste eeuw) tonen onmiskenbaar de geboorte/oorsprong van hun vijf jaar later verschenen boek: "Spul. Catalogus archeologische vondsten Noord/Zuidlijn Amsterdam" (Amsterdam, 2019), dat werd uitgeroepen tot best verzorgde boek van de wereld, en waarvoor thans antiquarisch belachelijke bedragen worden gevraagd. Gekocht voor € 0,70 euro bij mijn lokale kringloop.


3. H. Ford: "Der Internationale Jude" (Leipzig, 1933). Bekend antisemitisch boek - en inspiratiebron voor Adolf Hitler - geschreven door auto-industrieel Henry Ford (1863-1947). In 1922 voor het eerst in het Duits vertaald door Hammer Verlag in Leipzig. Mijn - in geel linnen gebonden uitgave (nog zonder davidsterren op het voorplat) - is alweer de 30ste oplage! Gekocht op de Amsterdamse Spui boekenmarkt bij antiquariaat Klikspaan uit Leiden voor € 60,- euro.


De volgende twee uitgaven (4 en 5) kocht ik antiquariaat Klondyke in Almere voor € 73,50 euro (incl. verzendkosten).

4"Succincta enerratio miraculorum quae gloriose operatus est dominus per vernerabile Sacramentum in Sacello sacri loci in Amstelredam, excerpta ex libris et literis per notarios et sigilla confirmatis, in quibus miracula ipsa plenius declarantur" (Willem Jacobsz. Amsterdam, kort na 1555). Facsimile gebonden in perkament van het (Amsterdams) 'mirakelboekje', uitgegeven in 1900 door Mgr. B.H. Klönne (rector van het Begijnenhof in Amsterdam), in een oplage van 100 stuks met op de voorzijde het wapen van Amsterdam in goud. Mijn exemplaar heeft echter een blanco perkamenten omslag!


5. "Extrait de la Gazette de France. Du Mardi 2 Septembre 1783 (No. LI)" (Lille, 1783). Uiterst curieuze en zeldzame overdruk van een bericht uit deze Franse krant m.b.t. de eerste onbemande proefvluchten met een luchtballon ('Montgolfière') van de gebroeders Montgolfier. Gebonden tussen marmeren schutbladen in een luxe halfleren geribde band. Kopsnede verguld, titelschildje in rood met vergulde letters plus verguld jaartal en rugversiering. Op het krantenblad rechtsboven een (eigenaar)stempeltje 'E.F' binnen een eenvoudig lijnkader. Meer hierover in mijn blog: "Het luchtmonster van Gonesse (1783)".


6. Battus (H.Brandt Corstius): "Opperlans woordenboek" (Amsterdam, 2007). Ik had natuurlijk al zijn: "Opperlans! Taal- & Letterkunde" (Amsterdam, 2003), en dit is daar een onmisbare aanvulling op. Gekocht bij boekhandel Scheltema in Amsterdam voor € 16,50 euro.


7. D. van der Meulen: "Verzamelaarsverdriet / A Collector's Heartache" (Haarlem, 2021). Nederlands/Engels uitgave in november 2021 verschenen ter gelegenheid van de 75ste veiling van Bubb Kuyper in een oplage van 1500 exemplaren. Gekocht bij De Slegte in Leiden voor € 7,50 euro.


8. M. Mathijsen: "L De lezer van de 19de eeuw" (Amsterdam, 2021). Gekocht bij De Slegte in Leiden voor € 18,- euro.


9. "Motieven voor het kopen en lenen van boeken" (Nijmegen, 1990). "Resultaten van een kwalitatief onderzoek ten behoeve van Stichting Speurwerk betreffende het Boek te Amsterdam door centrum voor marketing Analyses". Voorwoord door M. van Amerongen (voorwoord). Oplage 500 exemplaren. Gekocht bij De Slegte in Leiden voor €7,50 euro. Veel van wat hierin staat over kopen en lenen gaat niet op voor de bibliofiel (verzamelaar)!


10. Ch. M. Schmidt (voorwoord): "De Matthäus-Passion. 100 jaar passietraditie van het Koninklijk Concertgebouworkest" (Bussum, 1999) Boek met CD. De klassieke lieveling van mijn moeder (overleden in 2016) die als klein meisje al met haar vader ging luisteren naar uitvoeringen. Talrijke programmaboekjes en diverse platen en CD's met verschillende uitvoeringen vond ik na haar overlijden bij haar thuis terug. Tijdens haar crematieplechtigheid werd als vanzelfsprekend het gedeelte 'Erbarme dich, mein Gott' afgespeeld (en nog steeds krijg ik dan tranen in mijn ogen als ik het hoor...). Kringloopvondst voor € 3,50 euro.


11. "Opsporingsregister waarin opgenomen de ongewenste vreemdelingen en de internationale misdadigers. No. 5 (1 oktober 1969)" ('s-Gravenhage, 1969). Ik had hier al het "Ledenregister van de Nationaal-Socialistische Beweging te Amsterdam, uitgegeven door den Politieken Opsporingsdienst te Amsterdam" (Amsterdam, 1945) en het geheim "Politiek Opsporingsregister Signaleeringen 1-15 april 1946" (Amsterdam, 1946). Ook in dit opsporingsregister zitten nog talrijke figuren die in de oorlog (goed) 'fout' waren. Met sticker op de voorzijde 'Archief 1940-1948 Joh. Schaede' (1907-2002) en twee knipsels over opgepakte Nederlandse oorlogsmisdadigers. Zeldzaam! Kringloopvondst € 4,50 euro. 


12. P. Abels: "Coornhert & de drukpers" (Gouda, MMXXII). Bibliofiel uitgegeven door de drukkerswerkplaats Gouda ('Sub Signo Leonis') in een oplage van 100 genummerde exemplaren (ik heb nr. 13). Perkamentus was op 29 oktober de laatste dag van de Coornhert festiviteiten in Gouda, waar hij door boek en Twitter-vriend Paul Abels werd rondgeleid in de kraamkamer van de vrijheid. Tevens was ik 's avonds aanwezig op de slotmanifestatie 'Het geweten als marktplaats' in de Sint-Janskerk, waar ik mijn bestelde exemplaar ontving dat door de jarige auteur werd gesigneerd en gedateerd. De uitgave kost € 39,- euro.