vrijdag 10 december 2021

Matigheid en afschaffing


Het begon allemaal met een e-mailbericht van Aad van Maanen van het Leidse antiquariaat Klikspaan. In een nieuwe partij boeken was hij een bundeltje tegenkomen met verschillende traktaatjes van het "Amsterdamsch Matigheidgenootschap" en "Afschaffings-Genootschap". Het leek hem wel wat voor Perkamentus en de vraag was of ik wellicht interesse had?
Ik hoefde er niet zo lang over na te denken en besloot het bundeltje twee weken later af te halen op de Amsterdamse Spui boekenmarkt bij zijn zoon Axe. 

Thuisgekomen bekeek ik mijn nieuwe aanwinst nog eens goed. Het bleek te gaan om een convoluut met in totaal achttien verschillende titels (en één losse bijlage). Ze zijn bijgesneden en bij elkaar gebonden in een simpel kartonnen bandje, beplakt met rood gestippeld kievitsmarmer. Ik denk dat ik er nog eens een fraai doosje voor laten maken bij mijn boekbinder/-restaurator Hans Pieterse...
Vervolgens begon ik met het inventariseren van de titels en bekeek ik het resultaat op WorldCat. Met uitzondering van de eerste en laatste titel (a en r) gaat het om uitgaven van het "Amsterdamsch Matigheid-Genootschap" (b t/m k), en "Afschaffings-Genootschap" (l t/m q). Slechts vijf van de achttien hiernavolgende titels vond ik terug in een bibliotheekcollectie (deze zijn gemerkt met een *). 



b. "Het geld der dwazen" (Amsterdam/z.j.). Amsterdamsch Matigheid-Genootschap No. 1 (derde druk). *
c. "Onze kinderen. Een gesprek tusschen een' koopman en een' fabrijkant" (Amsterdam/z.j.). Amsterdamsch Matigheid-Genootschap No. 2 (tweede druk).
d. "Waartoe dient het?" (Amsterdam/z.j.). Amsterdamsch Matigheid-Genootschap No. 3 (tweede druk).
e. "Welke vruchten draagt de sterke drank voor zijne liefhebbers en voorstanders?" (Amsterdam/z.j.). Amsterdamsch Matigheid-Genootschap No. 4 (tweede druk).
f. A.W.F. Herckenrath: "De dorps-societeit, of gesprekken over het nadeel van sterken drank voor het leven en de gezondheid" (z.p. [Amsterdam]/z.j.). Amsterdamsch Matigheid-Genootschap No. 5. *
g. "Gesprek over den jenever en de matigheidgenootschappen" (z.p. [Amsterdam]/z.j. [1845]). Amsterdamsch Matigheid-Genootschap No. 6. *
h. A. Kwinkelenberg: "Een woord voor ouders" (z.p. [Amsterdam]/z.j. [1847]). Amsterdamsch Matigheid-Genootschap No. 7.


i. "Spaarbanken en spaarkassen" (z.p. [Amsterdam]/z.j.). Amsterdamsch Matigheid-Genootschap No. 8.
j. J. v.d. Z. (J. van der Zuil): "Doe wel en zie niet om! Vriendelijk woord tot hen, die met mij leden zijn van een afschaffings-Genootschap" (z.p. [Amsterdam]/z.j. [ca. 1848]).
k. "Zal ook de vrouw niet openlijk verklaren dat zij den sterken drank veracht en wenscht afgeschaft te zien?" (z.p. [Amsterdam]/z.j. [ca.1848]). *


l. "Traktaatje voor allen" (Rotterdam/z.j. [1838]). Afschaffings-Genootschap. Sterken dranken de pest der maatschappij, traktaatje No. 1.
m. "Traktaatje voor vrouwen" (Rotterdam/z.j. [1838]). Afschaffings-Genootschap. Sterken dranken de pest der maatschappij, traktaatje No. 2.
n. G. Ernst: "Traktaatje voor mannen" (Rotterdam/z.j. [1839]). Afschaffings-Genootschap. Sterken dranken de pest der maatschappij, traktaatje No. 3.
o. "Hoe Gerrit lid is geworden" (Rotterdam, 1839). Afschaffings-Genootschap, traktaatje No. 4 (voor werklieden).
p. "(Voor werkbazen, en in het algemeen voor allen, die enigen invloed op anderen bezitten)" (Rotterdam, 1840). Afschaffings-Genootschap, traktaatje No. 5.
q. "Het gouden kruis" (Rotterdam, 1840). Afschaffings-Genootschap, traktaatje No. 6 (voor jongelieden). *
r. "Akelige historie van Baas Dirk te B." (Rotterdam/z.j. [voor 1840]). Lied (met titelillustratie) en samenspraak.

Los toevoegsel (1 blad):
s. J. van der Zuil: "Toevoegsel. Uit het voortreffelijk werk van den heer Huijdecoper: Een woord van ernst en liefde aan mijne landgenooten, hetwelk door alle voor- en tegenstanders der afschaffing niet genoeg kan gelezen en herlezen worden, deel ik nog het volgende mede" (z.p./z.j.).
Het gaat hier om een toevoeging op de uitgave van de predikant en drankbestrijder T.R.C. Huijdecoper (1805-1866): "Een woord van ernst en liefde aan mijne landgenooten bij de oprigting eener Nederlandsche vereeniging tot afschaffing van sterken drank" (Amsterdam, 1846).


De traktaatjes van het "Amsterdamsche Matigheidsgenootschap" verschenen bij J.H. en G. van Heteren in Amsterdam en waren bij hen en boekhandelaar S.J. Prins (Herengracht, bij de Leliegracht) verkrijgbaar voor vijf cent per stuk. Wie er 25, 50 of meer tegelijk afnam kreeg korting. De firma J.H. en G. van Heteren werd in 1831 opgericht door Jan Heiko van Heteren, die enkele jaren later zijn broer Gerrit als vennoot opnam. Hun winkel zat in de Hartenstraat 28 (een van 'de 9 Straatjes’) en zou uitgroeien tot een van de grotere boekhandels van de stad.
De traktaatjes van het (Rotterdams) "Afschaffings-Genootschap" verschenen in eerste instantie bij H. Nijgh aldaar. Het derde vermeldt geen drukker of uitgever en de laatste drie werden uitgegeven bij drukker/boekverkoper P.J. Masier. Ze werden gratis uitgedeeld aan leden en behoeftigen en verkocht voor zevenenhalve cent per stuk bij de apothekers Eshuys (Prinsestraat, Rotterdam) en Jurrewitz (het Hang over de Zijl, Rotterdam). Nam men er meer af, of tekende men in, dan werd er korting gegeven. Alle traktaatjes van dit genootschap werden voorzien van hun stempel ('Abstine Valebis').


Over beide (lokale) genootschappen is maar weinig bekend. Het (Rotterdams) "Afschaffings-Genootschap" werd opgericht in 1838. Het "Amsterdamsche Matigheidsgenootschap" vijf jaar later, in 1843. Beide stonden aan de wieg van de moderne drankbestrijding die in Nederland rond 1840 begon. Overmatige drankconsumptie en dronkenschap stonden haaks tegenover orde, spaarzaamheid en plichtbetrachting, kernelementen van het beschavingsoffensief dat zich vanaf de tweede helft van de negentiende eeuw over West-Europa verspreidde. Drankmisbruik werd niet langer gezien als een zuiver individueel probleem maar steeds meer als een maatschappelijk probleem.
Het Rotterdamse "Afschaffings-Genootschap" ging in 1844 op in de "Nederlandsche Vereeniging tot Afschaffing van Sterken Drank" ('de Blauwe Knoop'). Het "Amsterdamsche Matigheidsgenootschap" volgde in 1851. Wat er aan weinige archiefstukken rest maakt thans deel uit van het archief van de Nationale Commissie tegen Alcoholisme in het Internationaal Instituut voor Sociale Geschiedenis (IISG) te Amsterdam.

Ook de "Nederlandsche Vereeniging tot Afschaffing van Sterken Drank" gaf traktaatjes ('geschriften') uit. Een paar daarvan zijn bewaard gebleven (Koninklijke Bibliotheek in Den Haag) en via Google Books te raadplegen (zie hier). Enkele eindigen met een overzicht van de verkrijgbare uitgaven en verkoopprijs. Daaruit blijkt dat men met een nieuwe reeks is gestart want de eerste nummers komen voor wat de titel noch inhoud betreft overeen met de uitgaven in mijn convoluut. Kortom, mijn aanwinst bevat niet alleen de oudste grotendeels verloren gegane traktaatjes op het gebied van drankbestrijding maar zeer waarschijnlijk ook alle traktaatjes die beide genootschappen gedurende hun kortstondig bestaan hebben uitgegeven.


De inhoud van de traktaatjes bestaat meestal uit toespraken, samenspraken en voorbeeldverhaaltjes over drankmisbruik (de gevolgen en bestrijding), dat alles gelardeerd met informatie over de desbetreffende genootschappen. Twee uitgaven in mijn bundeltje vallen min of meer buiten de boot. De eerste is het welbekende 'Morgenslokjen' (a) - nog in originele omslag - uitgegeven door de Bataafsche Maatschappij Tot Nut van 't Algemeen.
De tweede de totaal onbekende "Akelige historie van Baas Dirk te B." (r). Het zijn tevens de twee oudste uitgaven, de eerst gedateerd 1804 en de tweede ongedateerd - uitgegeven rond 1830 - door T.C. Hoffers in Rotterdam. De laatste is bovendien geen traktaat naar een lied, gevolgd door een korte "Zamenspraak tusschen Piet en zijn huisvrouw, over het afschaffen van den sterken drank, of waar blijven de centen". Omwille van zijn uniciteit (deze titel komt niet voor in de Nederlandse Liederenbank) geef ik het hier compleet weer.




Het lied moet een zekere mate van populariteit hebben gehad want in 1848 wordt het in een krantenartikel genoemd met een verwijzing naar de beroemde uitgave "The Bottle" (1847) van George Cruickshank (1792-1878).

woensdag 1 december 2021

Het jaar geboekt, november 2021

In de rubriek 'Het jaar geboekt' (zie tabblad bovenaan) houd ik bij wat ik gedurende het lopende jaar per maand bij elkaar verzamel. Na afloop van de maand verplaats ik de lijst met aanwinsten naar de startpagina c.q. homepage en geef ik 'de cijfers'. In de rubriek blijven de voorgaande maand(en) als hyperlink aanwezig. Raadpleeg dus regelmatig de nieuwe rubriek om te zien of er aanwinsten zijn bijgekomen (of wacht op het maandoverzicht).

November 2021; de cijfers...

Totaal aantal objecten: 10.

Gekocht: 7.
Gekregen: 3.

Totaal uitgegeven: € 651,77 euro (incl. verzendkosten).
Gedeeld door 7 is gemiddeld: € 93,11 euro per object.

Via kringloopwinkel: 2 (2, 3).
Via boekhandel: 1 (9).
Via Marktplaats: 1 (1).
Via boekenmarkt: 1 (5.a. t/m 5.s.).
Burgersdijk & Niermans: 1 (8).
Antiekcentrum Amsterdam: 1 (10).

Modern: 2 (6, 7).
Marge & klein bibliofiel drukwerk: 3 (2, 4, 9).
Old & rare: 5 (1, 3, 5.a. t/m 5.s., 8, 10).

November 2021: de aanwinsten...

1. "Auszug aus der hauptprobe der lettergieterij 'Amsterdam' voorheen N. Tetterode / Zierschriften und einfassungen" (Amsterdam, ca. 1924). XXXII, [229] 300-620h, niet doorlopend. Zeldzame uitgave voor de Duitse markt, grotendeels uit de bekende algemene proef van 1916. Op pp. xvii-xxxii "Eenige afbeeldingen onzer fabrieken en werkplaatsen" (Lane 336). Plus: "Suplément" (Amsterdam, [1927?]), 2s-32s (Lane 341). Plus: "Nobel Antieken" ('Typografische mededeelingen', 26 (1930) (Lane 952). Als geheel niet in John A. Lane e.a.: “Letterproeven van Nederlandse gieterijen / Dutch typefounders' specimens” (Amsterdam, 1998). Ongenummerd exemplaar in smetteloos originele bestempelde beige heellinnen band naar een ontwerp van S.H. de Roos (1877-1962). Gekocht via Marktplaats voor € 100,- euro (incl. verzendkosten).


Twee kringloopvondsten deze maand (2 en 3). Totaal betaalde ik € 7,27 euro.
 
2. A. Vermeer: "Het kleine grote boerenlulleboekje of bij ons in lulbroek" (Eemnes, 1979). Klein lullig boekje (13.5 cm. x 9.5 cm.) gedrukt op de handpers ('De Oude Degel') door Rinus de Vringer in een oplage van 400 exemplaren. Gezien het aantal grote boerenlullen dat er alleen al in Nederland rondloopt kan ik deze geringe oplage niet serieus nemen.


3. "Handboekje van den A.N.W.B. Toeristenbond voor Nederland 1921" (z.p., 1921). De 28ste uitgave van dit curiosum dat in geen enkele bibliotheekcollectie werd teruggevonden. Als er elk jaar een nieuwe editie verscheen dan is de eerst in 1893 uitgegeven. Op internet vond ik echter geen negentiende eeuwse exemplaren en maar een paar losse jaargangen uit het begin van de twintigste eeuw.


4. F.A. Janssen: "DIT BEVAT: Een brief aan de drukker. Een korte inleiding tot de historische typografische vormgeving" (Leiden, 1996). Voor mijn verzameling 'Ammonieten' (Zie dit blog). Ik kreeg dit exemplaar gratis van antiquariaat Klikspaan (op de Amsterdamse Spui boekenmarkt) bij nummer 5.


5. Gekocht bij antiquariaat Klikspaan voor € 100,- euro een convoluut met 18 uiterst zeldzame uitgaven (plus 1 losse bijlage) met betrekking tot lokale drankbestrijding in de eerste helft van de negentiende eeuw (* = gevonden in Worldcat.). Dit zijn - met uitzondering van twee uitgaven - alle traktaatjes van het 'Amsterdamsch Matigheid-Genootschap' (opgericht 1843) en 'Afschaffings-Genootschap' (Rotterdam, opgericht 1838) die beide zouden opgaan in de "Nederlandsche Vereeniging tot Afschaffing van Sterken Drank" ('de Blauwe Knoop'). Meer informatie alsmede een uitvoerige titelbeschrijving is te vinden in mijn komende blog: "Matigheid en afschaffing".

6. "Die Luther-Bibel von 1534. Vollständiger Nachdruck" (Köln, 2003). Een tweedelige facsimile-uitgaven van Taschen, gekregen van de Boekensneuper.


7. R. Engelhardt: "Der Initial. Kurzgefasstes Handbuch der Entwicklungsgeschichte des Initials und der Techniken seiner Herstellung" (Leipzig, z.j. [1914]). Samen met de voorgaande gekregen van de Boekensneuper.


8. "Vaderlandsche chronyk; of jaarboek van Holland; Zeeland; en Friesland: Van de vroegste tyden af tot op den dood van Hertog Albrecht van Beijeren…" (Leyden/Amsterdam, 1784. Fraai exemplaar gebonden in perkamenten spitselband (bijna 1000 blz.!). Deze uitgave wordt toegeschreven aan mr. Daniël van Alphen (1713-1797), schepen en griffier van Leiden, maar meer dan een leverancier van bronnen en informatie lijkt hij niet te zijn geweest (zoals blijkt uit de voetnoten in vooral het vierde, tevens grootste hoofdstuk). Zie ook: E.O.G. Haitsma Mulier/G.A.C. van der Lem (476). Gekocht bij Burgersdijk & Niermans (veiling 354, lot 938) voor € 170,- euro (incl. veiling en verzendkosten).


9. G. Komrij (voorwoord): "Gerrit Komrij 60. En daarvan wilde hij leven! Verkooptentoonstelling van manuscripten & documenten, auteursexemplaren van eigen werk, 31 maart-21 april 2004" (Leiden, 2004). Verkoopcatalogus (65) van Aioloz boekhandel & antiquariaat. Eén van de 100 door de jubilaris genummerde en gesigneerde luxe-exemplaren gebonden in heellinnen met stofomslag en cellofaan met als extra de uitnodigingskaart voor de verkooptentoonstelling! Ik kocht nummer 8 bij boekhandel Scheltema in Amsterdam voor € 39,50 euro.


10. "Nieuwe spiegel der jeugd, of Fransche tiranny, zijnde een kort verhaal van den oorsprong en voortgang des oorlogs, 1672. Als mede de schrikkelijke en onmenschelijke wreedheid ende grouwelen door de Fransse in Nederland en elders bedreven. Seer nut en dienstig om in de scholen geleert te worden" (Utrecht, 1742). Gekocht in Antiekcentrum Amsterdam (voorheen 'De Looier') voor € 235,- euro. Een redelijk zeldzaam schoolboekje in originele perkamenten omslag dat voor het eerst verscheen eind 17de eeuw. Het moet zeer populair geweest zijn in de 18de eeuw want er verschenen talrijke edities bij diverse uitgevers. Achterin, binnenzijde omslag, gestempeld: "Kind & Papier. Verzameling Borms-Koop. Cat. Nr." (Zie ook P. J. Buijnsters en L. Buijnsters-Smets: "Bibliografie van Nederlandse school- en kinderboeken 1700-1800", blz. 179, nr. 1169, met een afbeelding op blz. 178). Arthur der Weduwen werkt momenteel aan een bibliografie over deze uitgave, waarin o.a. ook dit exemplaar zal worden vermeld.