zaterdag 15 februari 2025

Een donaat-fragment


Gerda Huisman is secretaris van het Nederlands Genootschap van Bibliofielen (NGB) en redactielid van het jaarboek dat het NGB uitgeeft. Enige tijd geleden werd zij door iemand benaderd met een verzoek om informatie. De desbetreffende persoon was via een erfenis in het bezit gekomen van een donaat-fragment en wilde daarover wel wat meer weten. Gerda's zoektocht leidde tot een informatief artikel: "Ferre, fero, tuli, latum. Een nieuw donaatfragment in particulier bezit" dat in ons komende jaarboek (2024) wordt gepubliceerd.

Als mede-redactielid had ik het concept daarvan een paar maal doorgelezen en was ik dus enigszins met de materie vertrouwd geraakt toen ik niet veel later een donaat-fragment tegenkwam op veilingsite Catawiki. Met de omschrijving: "Donatus - undescribed incunabula print - 1500" en een verwachte hamerprijs van maximaal tweehonderd euro werd dit kavel een paar dagen later voor € 265,- euro (exclusief veilingkosten) aan een koper in Israël verkocht. Normaal gesproken zou ik er verder geen aandacht aan hebben geschonken want het gaat niet om een object uit mijn collectie, maar dankzij het onderzoek van Gerda was ik warmgelopen voor de materie en besloot ik om te kijken wat ik daarover online kon vinden om er een stukje over te schrijven.


De term 'donaten' verwijst in de boekwetenschap naar een groep fragmenten van gedrukt materiaal, bestaande uit restanten van taal- en grammatica-uitgaven ten behoeve van het onderwijs in de Middeleeuwen. Ze gaan terug op de schoolgrammatica: "Ars minor" (voor beginners) en: "Ars Maior" (voor gevorderden) geschreven door Aelius Donatus, een Romeinse grammaticus uit de vierde eeuw na Christus.
Zijn grammatica werd eeuwenlang in grote hoeveelheden afgeschreven en later gedrukt op perkament en papier ten behoeve leerlingen die zich hiermee de eerste beginselen van het Latijn eigen maakten. Dit oefenmateriaal werd erg intensief gebruikt, meestal 'stukgelezen'. Perkament en papier waren echter relatief dure grondstoffen en dus werden de restanten vaak door boekdrukkers en -binders hergebruikt ter versteviging van boekbanden waardoor talloze donaten fragmentarisch tot ons zijn gekomen: dit soort materiaal staat bekend onder de naam maculatuur.

Donaten(-fragmenten) zijn typische voorbeelden van prototypografie die behoren bij de ontstaansgeschiedenis van onze boekdrukkunst en kenmerkend zijn voor de Westerse boekcultuur. Helaas zijn ze vaak erg fragmentarisch, niet meer dan enkele regels of een verminkt gedeelte van een pagina. Daarom is het dateren en lokaliseren, laat staan het toeschrijven aan bepaalde drukkers voor de meeste fragmenten bepaald geen sinecure.
Die onduidelijkheid gaf in voorgaande eeuwen ruimte om de vroegste Nederlandse voorbeelden als bewijs te zien voor de uitvinding van de boekdrukkunst door de Haarlemmer Laurens Janszoon Coster ('Costeriana').


Het exemplaar op Catawiki kon je nauwelijks nog een fragment noemen, het was exceptioneel groot. Het ging om een vel papier (21 cm. hoog en 32 cm. breed) dat dubbelzijdig was bedrukt met een gotisch lettertype waaronder een paar bijna twee regels hoge initialen, zogenaamde Lombarden. Deze staan aan het begin van een nieuw hoofdstuk zoals: "De adverbio" (de bijwoorden). Aan beide zijden zijn acht gedrukte bladzijden zichtbaar (enkele kolommen van ieder 27 regels). Onderaan het blad drie volledig, bovenaan drie grotendeels en aan de zijkant van het vel - nog net - twee. Daarmee worden meteen twee dingen duidelijk
Ten eerste dat hier gaat om een uitgevers-/drukkersrestant, een drukvel van een oplage die nooit tot katernen is gevouwen of als boek is ingebonden en gebruikt. Ten tweede blijkt uit het aantal afgedrukte pagina's, de verticale kettinglijnen alsmede de positie van het watermerk (waarover straks meer) dat het gaat om een octavo-uitgave (8°). Door het blad drie keer te vouwen ontstaat een katern van zestien pagina's. Ook valt er iets te zeggen over het boek waarvoor dit fragment werd gebruikt.
De vier langwerpige gaten zijn namelijk uitsparingen die de boekbinder maakte voor de ribben op de rug van het boek waarvoor dit vel werd gebruikt. Gezien het aantal ribben en de hoogte (32 cm.) zat dit vel verstopt in de band van een folio-uitgave. 

De omschrijving bij Catawiki was vrij summier. Het fragment werd gedateerd rond 1500 (waarover later meer) en toegeschreven aan de Franse drukker/uitgever Guy Marchant (Parijs). Het was afkomstig uit een boekband waarin ook fragmenten zaten van de: "Introductiones latinae", geschreven door de Spaanse humanist en grammaticus Antonius Nebrissensis (1444-1522) en gedrukt op 19 november 1500 in Parijs door Guy Marchant voor Denis Roce (vermeld in "Gesamtkatalog der Wiegendrucke" onder GW02233).
Toen ik vervolgens op Google verder zocht ontdekte ik op het Internet Archive ("a non-profit library of millions of free texts, movies, software, music, websites, and more".) al gauw dat het vel er één van twee was die in de boekband waren teruggevonden. Het andere blad is - zoals u kunt zien - op dezelfde manier versneden met één uitsparing voor een van de boekribben.


Dankzij de informatie onder de 'Copy-specific Notes' waren ook de andere fragmenten terug te vinden, afkomstig uit dezelfde boekband, zoals het eerdergenoemde Nebrissensis-fragment en een fragment van Raymunus Lullus (1232-1315/16): "De laudibus B.V. Mariae", gedrukt op 6 en 10 april 1499 in Parijs door Guy Marchant voor Jean Petit.

De toeschrijving van beide donaten aan de Franse drukker/uitgever Guy Marchant (lettertype 1:75G gebruikt tussen 1483-1500?) lijkt waarschijnlijk, maar is niet honderd procent zeker. Guy Marchant produceerde in Parijs vanaf 1483, maar vooral tussen 1490 en 1505/1506 met name religieus drukwerk. Hij werd vooral beroemd door zijn prachtig geïllustreerde "Danse Macabre", gedrukt 28 september 1485 (vijf edities) en zijn: "Compost et kalendrier des bergiers", gedrukt 18 april 1493 (zeven edities).
Van Marchant zijn echter - voor zover ik kan nagaan - geen complete donaat-uitgaven bekend, laat staan dat bekend is wanneer hij deze zou hebben gedrukt. Ik vermoed echter dat de stellige opmerking in de omschrijving op Catawiki; "Het is duidelijk dat het blad dat hier verkocht wordt, ook in 1500 gedrukt is" bij nader onderzoek geen stand zal houden.
Een aanwijzing daarvoor is het aanwezige watermerk, een achtpuntigearmige gekroonde ster. Dit watermerk wordt aangetroffen in papier gemaakt in Leuven rond 1487. Het lijkt mij onwaarschijnlijk dat papier bij de drukker destijds langer dan een jaar op de plank lag, laat staan een decennium of meer.

woensdag 5 februari 2025

Het jaar geboekt, januari 2025

In de rubriek 'Het jaar geboekt...' geef ik een overzicht van de aanwinsten van de (afgelopen) maand. Behalve de bronnen en 'de cijfers' zal ik mijn aanwinsten hier en daar toelichten en voorzien van (hyper)links. Na afloop van elk jaar geef ik een jaaroverzicht (met een link naar de diverse maandoverzichten).

Januari 2025 de cijfers...

Totaal aantal objecten: 9.

Gekocht: 6.
Gekregen: 3.

Totaal uitgegeven: € 216,09 euro (incl. verzendkosten).
Gedeeld door 6 is gemiddeld: € 36,01 euro per object.

Via Boekwinkeltjes: 1 (9).
Via kringloopwinkel: 3 (2, 3, 4).
Via Marktplaats: 1 (8).
Via Ebay: 1 (1).

Modern: 4 (2, 3, 4, 8).
Marge & klein bibliofiel drukwerk: 3 (5, 6, 7).
Old & rare: 2 (1, 9).

Januari 2025: de aanwinsten...

1G.H. Boughton: "Sketching Rambles in Holland" (New York , 1897). Fraai bewaard gebleven tweede druk van deze in 1885 voor het eerst verschenen uitgave over ons land geïllustreerd met schetsen (pentekeningen) van de auteur en G.A. Abbey. Met heraldisch ex-libris van Thomas Raymond Healy. Gekocht in Amerika via Ebay voor € 63,64 euro (incl. verzendkosten).


2. K.F. Treebus: "Symbolenwijzer. Een praktische gids voor gedrukte tekens en symbolen" (Amsterdam, 2007). Gekocht bij mijn kringloop voor € 1,75 euro.


3. J. Rijpstra & J. van Vooren: "Sportalbum 1898" (Nieuwegein, 2014). Gelimiteerde heruitgave (nr. 0525/1000) van het aan Koningin Wilhelmina aangeboden album (40 cm. x 34 cm.) bij haar inhuldiging in 1898. Deze historische uitgave gaf voor de eerste keer in onze sportgeschiedenis een overzicht van de complete Nederlandse sport op dat moment. De diverse sportverenigingen zijn destijds illustratief vormgegeven door bekende kunstenaars en uitgevoerd op perkamenten bladen. De originele band is gemaakt van gebatikt perkament met goudstempeling (Lion Cachet). Sinds 1898 ligt dat album in het Koninklijk Huis Archief in Paleis Noordeinde. Gekocht bij mijn kringloop voor € 35,- euro.


4. I. Sorgdrager & D. van der Meulen (red.): "'Ik heb u den Havelaar niet verkocht'. Multatuli contra Van Lennep" (Amsterdam, 2010). Gekocht bij mijn kringloop voor € 1,75 euro.


5. A. Brassinga: "Wedloop" (Den Haag, 2024). Van 'Iemand', c.q. boekenvriend en 'blogredacteur' Reinder Storm ontving ik dit bibliofiele nieuwjaarsgeschenk. De oplage bestaat uit 25 exemplaren. Perkamentus ontving nr. 20.


6. W. Heijting: "Vrede hoor je niet" (Zevenhoven, 2025). Tien haiku's met de beste wensen voor 2025 gekregen van W. Heijting, die ik ken van het Nederlands Genootschap van Bibliofielen. Oplage 'enkele tientallen' voor familie, vrienden en goede bekenden.


7. "Bored" (Amsterdam, 2025). Koppermaandaguitgave van Drukkerij/Uitgeverij De Buitenkant. Houtsnede uit 1935 van Ishikawa Toraji (1875-1964) uit: M. Jansen: "Japanese prints from the Elise Wessels collecton".


8. P. Hefting: "Nederlandse postzegels, poststempels en achtergronden 1987-1988" ('s-Gravenhage, 1988). Deze uitgave - in twee delen - is het controversiële vormgevingsdebuut van de toen nog bij de Staatsuitgeverij werkzame Irma Boom. “The books polarised the design community. They won all the awards and a Best Book Award, my first one. In the jury report they mentioned ‘a brilliant failure’. Suddenly people knew who I was. I realised negative publicity has an enormous impact, more than positive publicity.” (Irma Boom, 2014). Voor mijn verzameling boeken ontworpen door Irma Boom. Gekocht via Marktplaats voor € 100,- euro (incl. verzendkosten).


9. "De huisvesting van krotbewoners" (Amsterdam, 1932). Met foto's, plattegronden en grafieken geïllustreerd rapport van een commissie, ingesteld door het 'Nederlandsch Instituut voor Volkshuisvesting en Stedebouw en den Nationalen Woningraad, Algemeenen Bond van Woningbouwvereenigingen'. Vooroorlogse uitgaven en brochures over (Amsterdamse) krotten en sloppen(problematiek) zijn erg zeldzaam en verzamel ik graag. Gekocht via Boekwinkeltjes bij antiquariaat Boek & Glas voor € 13,95 euro (incl. verzendkosten).

zaterdag 25 januari 2025

2024 geboekt. Een jaar in feiten cijfers

Ik presenteer u hierbij alweer het zevende jaaroverzicht op mijn blog samengesteld op basis van de maandoverzichten.

Er verschenen het afgelopen jaar 21 blogs inclusief de maandelijkse (aanwinst)overzichten. Dit is het laagste jaaraantal sinds ik blog. Aan bijzondere aanwinsten heeft het zeker niet gelegen. Ik kan rustig stellen dat in 2024 (wederom) diverse 'highlights' hun weg vonden naar mijn bibliotheek. Slechts enkele daarvan stonden centraal in een blog. Daarnaast gaf ik ter afwisseling een onthullende blik: "Achter de schermen" en vertelde ik over mijn bezoek aan "De Deventer boekenmarkt, ruim twintig jaar later" (volgens de statistieken mijn best gelezen blog van 2024). 


Mijn maandelijkse uitgavenpatroon zag er in 2024 als volgt uit.
1. Januari: uitgegeven € 154,39 euro voor 15 objecten is € 10,29 euro per object
(3 gekregen).
2. Februari: uitgegeven € 327.95 euro voor 6 objecten is € 54.66 euro per object.
3. Maart: uitgegeven € 197,- euro voor 6 objecten is € 32,83 euro per object
(1 gekregen).
4. April: uitgegeven € 124,25  euro voor 5 objecten is € 24,85 euro per object
5. Mei: uitgegeven € 288,55 euro voor 11 objecten is € 26,23 euro per object
(2 gekregen).
6. Juni: uitgegeven € 47,50 euro voor 2 objecten is € 23,75 euro per object.
7. Juli: uitgegeven € 169,65 euro voor 7 objecten is € 24,24 euro per object.
8. Augustus: uitgegeven € 507,- euro voor 8 objecten is € 63,38 euro per object.
9. September: uitgegeven € 148,75 euro voor 7 objecten is € 21,25 euro per object.
10. Oktober: uitgegeven € 263,49 euro voor 4 objecten is € 59,12 euro per object
(1 gekregen).
11. November: uitgegeven € 1122,30 euro voor 7 objecten is € 160,33 euro per object.
12. December: uitgegeven € 289,05 euro voor 7 objecten is € 41,29 euro per object (1 gekregen).


Totaal uitgegeven: € 3.639,88 euro (2023: € 4061,28 euro) voor 85 objecten (2023: 125) is
€ 42,82 euro per object (2023: € 32,49 euro). 8 objecten kreeg ik (2023: 21).
Ten opzichte van 2023 gaf ik niet alleen veel minder uit (ruim € 400,- euro) maar ook nog eens voor beduidend minder objecten. Gevoelsmatig ligt dat enerzijds aan de hogere kwaliteit van het verworven materiaal, anderzijds aan mijn toenemend selectiever aanschafbeleid. Daarbij speelt ruimtegebrek ongetwijfeld een rol op de achtergrond. Dat ik mijn schatten gedwongen moet 'opstapelen' in plaats van 'uitstallen' knaagt meer en meer aan mij. In de laatste week van het jaar besloot ik daarom maar weer eens mijn boekenkasten te 'wieden'. Dat leverde weliswaar weer een verhuisdoos vol boeken op maar niet veel ruimte, hoogstens wat meer lucht!


De novembermaand gaf ik het meeste geld uit dankzij de boekenveiling bij Bubb Kuyper in Haarlem. Ik scoorde er o.a. mijn kostbaarste aanwinst van 2024: Jan Wagenaar's 21-delige: "Vaderlandsche Historie". Verrijkt met extra informatie en extra portretgravures betaalde ik hiervoor ongeveer € 670,- euro (zie hier, aanwinst 3 en 6). In: "Van 1e druk, naar beste editie & meest complete uitgave" heb ik hierover meer verteld. 


Mijn boekbinder/-restaurator Hans Pieterse kwam het afgelopen jaar diverse malen in actie n.a.v. bijzondere aanwinsten die wat extra aandacht nodig hadden. Voor een uiterst zeldzaam voorbeeldboek met: "De boekbandstempels van Hendrik Giltaij" en voor "Een vroeg achttiende eeuws exemplaarboek" maakte hij fraaie bewaarcassettes. Daarnaast restaureerde en verstevigde Hans de omslag van het curieuze boekje van P.J. Prinsen: "Belooningen en Straffen, als Middelen der Opvoeding in de Huisgezinnen en Scholen. Een Boek voor Ouders, Opvoeders en Onderwijzers" (Amsterdam, 1823). In totaal declareerde hij bij mij in 2024 een bedrag van € 822,80 euro. Samen met de € 3.639,88 euro die ik aan boeken uitgaf kom ik dan op € 4516,68 totaal, vrijwel hetzelfde totaalbedrag dat ik uitgaf in 2023.


Afgelopen jaar kwamen er ook aanvullingen binnen op deelcollecties die ik eerder heb beschreven. Zo verwierf ik (zie het januari maandoverzicht, nr. 18) een brochure: "Levenswee" die een onbekende variant blijkt van nummer van 23 in mijn "Blanke Slavinnen; een bibliografie". In mei verwierf ik twee ontbrekende deeltjes uit de serie: "Curiositeiten van allerlei aard", waaraan ik in 2015 drie blogs wijdde (zie het mei maandoverzicht, nr. 3 en 4). Voor mijn bescheiden Helmerscollectie - tot slot - vond ik eindelijk een exemplaar van J.F. Helmers': "De Hollandsche Natie" (Den Haag, 1812) met het uiterst zeldzame eerste verbeterblad (lees: "Het gewraakte verbeterblad").


Zoals elk jaar hield ik ook mijn vindplaatsen bij. Waar kocht Perkamentus zijn aanwinsten in 2024? Het totaallijstje (met tussen haakjes de cijfers van 2023) ziet er ditmaal als volgt uit:

Boekwinkeltjes: 5 (26).
kringloopwinkel: 35 (37).
- boekhandel: 5 (4).
- drukker/uitgever: 1 (4).
- boekenmarkt: 10 (13).
- (online) antiquariaat: 5 (14).
Marktplaats: 17 (16).
- Bol.com: 1 (0)
Catawiki: 1 (3).
Bubb Kuyper veiling: 4 (6).
- Ebay: 1 (0).

Behalve een dramatische terugval bij Boekwinkeltjes geen schokkende verschillen. Kijken we vervolgens naar de verdeling in categorieën met tussen haakjes de cijfers van 2023.

- Modern: 40 (40).
- Marge & klein bibliofiel drukwerk: 7 (10).
- Old & rare: 46 (96).

Het aandeel 'old & rare' halveerde, de rest bleef ongeveer gelijk.

Uiteraard werden al mijn blogs weer van te voren gelezen en geredigeerd ('ontspijkerd') door mijn trouwe blogredacteur Reinder Storm, conservator cartografie, geografie en reizen bij het Allard Pierson in Amsterdam. U ziet hem hieronder in spanning op de uitkijk in afwachting van een nieuw blog van Perkamentus. Nogmaals veel dank Reinder!


Ik wens al mijn boekliefhebbende en/of bibliofiele Blog-, Twitter dan wel Mastodonlezers, een bijzonder voorspoedig en boekrijk 2025!

Overzicht aanwinsten per maand:

Januari
Februari
Maart
April
Mei
Juni
Juli
Augustus
September
Oktober
November
December