Hoe een 'straatnamenlijst' een legenda werd

Onlangs verwierf ik bij het Haarlemse veilinghuis Bubb Kuyper mijn derde achttiende eeuwse stadsgids van Amsterdam (zie mijn aanwinsten van november 2024, nr. 5).
Het gaat om: "Le Guide, Ou Nouvelle Description d'Amsterdam; Enseignant aux Voyageurs, et aux Negocians, Son Origine, ses Agrandissements & son Etat actuel; Sa Splendeur, son Commerce, & la Description de ses Edifices, Ruës, Ports, Canaux, Ponts, Ecluses, &c. le départ des Postes, des Chariots, des Barques, &c. Avec une Description de sa belle Maison de Ville" (Amsterdam, 1734).

Deze Franstalige gids is een vertaling van de: "Wegwyzer door Amsterdam...", die voor het eerst verscheen in 1713 (en vervolgens in 1726, 1737 en 1751). Twee latere Franse edities (uit 1772 en 1793) werden al een jaar eerder bij hetzelfde veilinghuis aan mij toegeslagen (zie mijn aanwinsten van november 2023, nrs. 7.a. en 7.b.).

Een dergelijk bezit nodigt uit tot een vergelijking tussen de gidsen onderling. Natuurlijk zijn er verschillen in de indeling en inhoudelijke informatie maar ook de illustraties zijn in elke gids door andere graveurs gedaan. Een wezenlijk onderdeel - en aanwezig in elke moderne stadsgids - is een stadsplattegrond. In de editie uit 1734 ontbreekt die nog (later toegevoegde kaartjes buiten beschouwing gelaten). 

Daarvoor in de plaats zit een stadspanorama gegraveerd door Daniel de Lafeuille (1640-1709) dat in de latere edities ontbreekt. Vanaf bladzijde 72 treffen we de feitelijke 'wegwyzer' aan: "Guide des canaux, ruës & travérses, de la ville d'Amsterdam", een overzicht van alle grachten, straten en stegen. Eerst de oude stadszijde (vanaf De Beurs tot de Weesperpoort) en vervolgens de nieuwe -zijde (vanaf de Tesselse/Texelse kade tot Bickerseiland). Tot slot volgen de grachten, straten en stegen die lagen in de laatste, vierde uitleg (stadsvergroting), tussen de Heiligeweg en de Amstel. Met een dergelijk overzicht in de hand, een geschreven plattegrond (die veel weg heeft van een 'straatnamenlijst'), kon de bezoeker/toerist al wandelend een route langs de genoemde stegen, straten en sluizen van de stad uitstippelen of de weg vinden naar een locatie/bezienswaardigheden.

Ook mijn editie van 1772 bevat dit overzicht maar ditmaal bevindt zich voorin ook een stadsplattegrond, "Plan de la ville de Amsterdam/De platte grond van de stad Amsteldam". 

Het desbetreffende kaartje (19.5 cm. breed en 16.5 cm. hoog) vond ik snel terug in het onvolprezen overzicht van Marc Hameleers: "Kaarten van Amsterdam 1538-1865" (Amsterdam, 2013) onder nummer 109 (blz. 217), 4de uitgave. Hameleers signaleert het kaartje in de Guides die door Covens en zijn familie werden uitgegeven in 1772, 1793 en 1802.

En inderdaad vind ik het kaartje terug in mijn gids van 1793 en het online exemplaar van de editie uit 1802. De 26 nummers tellende legenda linksboven is eenvoudig. Behalve het stadhuis, de waag, de beurs (1, 2, 3) en het besjeshuis (26) worden alleen kerken (kapellen) en poorten aangegeven.

Ook aanwezig in de editie van 1793 - vanaf blz. 47 - is de 'straatnamenlijst': "Noms de canaux, de rues &c. de la ville (*)". Daarmee is nu wat bijzonders aan de hand want bij het beginpunt: De Beurs (La bourse) staat: "quaré de la carte D h & g" (bij alle volgende locaties is 'quaré' afgekort tot q.). In de voetnoot (*) onderaan lezen we in de verwijzing: "Pour la commodité des amateurs les éditeurs de cet ouvrage débitent un vaste plan de la ville, partagé en quarés & numeroté des quatre cotés: la lettre du haut ou du bas avec celle d'un coté y indiquent le quaré où se trouve le canal ou la rue dont on cherche la situation. Ce sont ces quarés & ces lettres qui sont marqués dans cet ouvrage à coté de chaque canal, rue &c." (vertaald: "Voor het gemak van de liefhebbers verkopen de uitgevers van dit werk een uitgebreide kaart van de stad, verdeeld in vierkanten en aan vier zijden genummerd (sic!): de letter bovenaan of onderaan en die aan beide (zij)kanten geven het kwadrant (vierkant) aan waarin de gracht of straat zich bevindt en waarvan men de locatie zoekt. Het zijn deze kwadranten en letters die in dit werk achter elke gracht of straat zijn vermeld"). Hier wordt dus verwezen naar een apart verkrijgbare kaart waarmee deze lijst - thans gepromoveerd tot legenda - correspondeert.

Keren we vervolgens terug naar Hameleers dan is er maar één plattegrond die hiervoor in aanmerking komt; nummer 136 (blz. 259): "Plan Nouveau & tres exact de la Ville d'Amsteldam. Nieuwe Platte Grond der Stad Amsteldam" (Mortier, Covens en Zoon/Van Baarsel, 1795-1825)". Hoezo 1795? Maar er is meer...

Wie vanaf bladzijde één door het standaardwerk van Hameleers bladert moet constateren dat het hier gaat om de allereerste raster- of gridkaart van Amsterdam. Iets wat Hameleers - vreemd genoeg - niet als zodanig benoemt. De bewaard gebleven proefdruk van de kaart (zie hieronder), met het Amsterdams stadswapen, lege titelcartouche en lege legendablokken (in de linker- en rechterbovenhoek) wordt door hem gedateerd op 1794, mogelijk 1795 en - zo schrijft hij - "Nadat de proefdruk van de pers kwam, werd hij nog gebruikt, al is het onduidelijk wanneer dit gebeurde". 

Gezien het voorgaande lijkt het mij meer dan waarschijnlijk dat deze kaart al twee jaar eerder, in 1793, werd gemaakt. De daaropvolgende uitgave is gedateerd 1795 (zie hieronder), ditmaal met ingevulde titelcartouche in de stijl van de Bataafse republiek (1795-1806) met patriottische vrijheidshoed (in plaats van stadswapen). De grote variatie die Hameleers onderscheidt binnen de veertien verschillende uitgaven (met en zonder titels, verschillende dateringen enz.) wijst op keuzevrijheid en diverse toepassingsmogelijkheden bij de uitgever. Daartoe behoorde dus ook de optie om deze kaart los te verkopen naast de stadsgids: "Le Guide d'Amsterdam" uit 1793, bij dezelfde uitgever verschenen, die immers al de legenda bevatte!

In "le Guide d'Amsterdam" van 1802 tenslotte is de lijst van alle grachten, straten en stegen verdwenen. In het voorwoord aan de lezers schrijft de uitgever: "On a retranché de cet ouvrage les courses en ville, parce que l'on peut se procurer chès l'éditeur un plan de la ville, où sont indiqués les places, les canaux, les rues, & les principaux édifices" (vertaald: "We hebben de routes door de stad uit dit werk verwijderd, omdat bij de uitgever een plattegrond van de stad verkrijgbaar is, waarop de pleinen, de grachten, de straten en de hoofdgebouwen zijn aangegeven"). De 'straatnamenlijst' is definitief legenda geworden.