vrijdag 1 november 2013

Schatkaart

De wereld van het antiquariaat is divers. Wie wel eens een winkel binnenloopt (hoe lang nog!), op een beurs komt, naar een veiling gaat, een boekenmarkt bezoekt of jaagt in de wereld van het boek op internet kan dat met mij beamen.
De handel varieert van zwaar beduimelde pockets, stapels ephemera, losse prenten en kaarten tot strips en oude in leer of perkament gebonden uitgaven.

Als er één onderwerp is dat zich wat meer onderscheid in deze diversiteit dan is het wel de handel in oude kaarten en prenten. Met oude kaarten bedoel ik dan geen ansicht- of prentbriefkaarten (ook dat is een wereld op zich!) maar topografische kaarten van landen, streken en steden.
Bij de prenten gaat het vaak om los illustratiemateriaal afkomstig uit boeken soms om afbeeldingen die nimmer in boeken hebben gezeten, zoals bijvoorbeeld de meeste etsen van oude meesters (‘master-prints’) als Rembrandt. Een bekende kaart- en prentenhandelaar die ik heb gekend was Simon Emmering (1914-1999) en er zijn nog steeds antiquariaten die zich hierin specialiseren, zoals ‘Dat Narrenschip’ en E.H. Ariëns Kappers. Ze kennen zelfs een aparte organisatie, de “International Fine Print Dealers Association” (IFPDA) en zijn daarvan vaak lid naast de NVvA.

Vooral in mijn eerste verzameljaren bezat ik dergelijk materiaal. Losse kaarten en prenten uit de historische werken van mijn favoriete Jan Wagenaar waren (en zijn) nou eenmaal goedkoper dan zijn complete originele uitgaven. Daarvan kon ik als tiener met een bescheiden zakgeld alleen maar dromen en pas toen die dromen veel later werkelijkheid werden heb ik, enkele uitzonderingen daargelaten, al het losse en dubbele illustratiemateriaal afgestoten. Overigens kon de ethische kant van het verhaal mij toen maar matig boeien. Ik was nog jong en naïef en dacht dat al die prenten en kaarten uitsluitend afkomstig waren uit incomplete boeken of beschadigde exemplaren. Pas later drong het tot mij door dat het vaak een puur financieel plaatje was. Zo brengen de bekende kaartjes uit de Gemeente-Atlas van Nederland (Leeuwarden, 1871) van Jacob Kuyper (1821-1908) per stuk verkocht uiteindelijk meer op dan een compleet provinciedeeltje, met als gevolg dat losse deeltjes, laat staan de complete elfdelige atlas, zeer zeldzaam geworden zijn.


Tegenwoordig interesseren die oude losse kaarten en prenten mij nog maar weinig. Wat ik daarentegen nog wel regelmatig koop zijn naslagwerken op dit gebied, zoals laatst het tweedelige “Kaarten van Amsterdam” (Amsterdam, 2013). Ook facsimile uitgaven vind ik leuk. Zo kon ik op de afgelopen Antiquarian Book Map & Print Fair in Amsterdam: “De stadsplattegronden van Jacob van Deventer. Map 3 Noord-Holland” (Weesp, 1993), voor slechts enkele tientjes, niet laten liggen. Het is een grote groenlinnen map met prachtige door cartograaf Jacob Roelofs van Deventer (ca. 1500/1505-1575) getekende minuut- en netkaarten van Noord-Hollandse steden, waaronder mijn geliefde Amsterdam. De nog spiksplinternieuwe map lag op een tafel met nog meer uitgaven van de helaas failliet verklaarde uitgeverij Canaletto. De laatste facsimile uitgave die ik zo’n vijf jaar geleden direct van Canaletto kocht was de: “Kaart van Noord-Holland door Joost Jansz. Beeldsnijder 1575/1608” (Alphen aan de Rijn, 2002).

Joost Jansz. Beeldsnijder of Bilhamer (1541-1590) was een veelzijdige figuur die behalve van cartografie ook verstand had van bouwkunst. Zijn standbeeld hierboven kunt u bewonder aan de gevel van het Stedelijk Museum in Amsterdam. Van zijn kaart van Noord-Holland, één der oudste en belangrijkste monumenten uit de Noord-Nederlandse cartografie, is helaas géén origineel exemplaar uit 1575 bewaard gebleven.
Wij beschikken ‘slechts’ over herdrukken uit 1608 (uitgegeven in Amsterdam door Harmen Allertsz. van Warmenhuysen) en 1778 (door de Amsterdamse uitgevers Yntema en Tieboel).
Ik heb vele jaren geleden op één van de beursen van de NVvA in Amsterdam een exemplaar uit 1778 te koop gezien bij de roemruchte kaart- en prenthandelaar S.C. (Steef) Lemmers uit Lisse. Ik herinner me niet meer de prijs maar dat maakt niet uit. Het geld daarvoor had ik sowieso niet. Ik kreeg toen wel een ingeving en vroeg aan Lemmers of hij mij een exemplaar kon leveren van een gedeelte van die kaart waarop Amsterdam en omgeving staat. Een kopergravure met dit kaartgedeelte werd namelijk, enigszins aangepast en voor het eerst, opgenomen in de “Hantvesten, Privilegiën ende Willekeuren der Stadt Aemstelredam” (Amsterdam, 1613) maar ook, wederom wat aangepast, in de later uitgegeven: “Handvesten; ofte privilegiën ende octroyen; mitsgaders willekeuren, costuimen, ordonnantien en handelingen der stad Amstelredam” (Amsterdam, 1748). Lemmers beloofde dat hij zou kijken en al na enkele weken werd ik gebeld dat hij de kaart had. We spraken af bij hem thuis in Lisse.
Ik weet niet meer wat ik moest betalen maar desondanks herinner ik me dat bezoek nog heel goed. Ik was enigszins verbaasd over de hoeveelheid boeken die hij boven had staan, waaronder een op grond gestapelde Atlas Maior van Blaeu. Wat toen de meeste indruk op mij heeft gemaakt was wel de zelfverzekerde behendigheid waarmee hij uit een van die folianten een landkaart sneed waarin een andere aanwezige klant was geïnteresseerd.


De kaart die ik van Lemmers kocht geeft uitstekend weer waar het toen rond Amsterdam om draaide. Een drassig, bij wijlen moerasachtig, veengebied met heel veel water in de vorm van meren, rivieren en sloten. Daartussen dikke slingerende hoofdwegen die bovendien vaak dijken waren. Slechts hier en daar een dorpje weergegeven door een eenvoudig kerkje. Als amateurpsycholoog van de koude grond kan ik wel verklaren waarom juist deze kaart mij altijd heeft geboeid. Vergeleken met latere 17de en 18de eeuwse kaarten is de kaart van Beeldsnijder vrij grof getekend en weinig gedetailleerd.
Hij heeft daarom wel wat van de primitieve schatkaarten die ik als kind tekende maar dan zonder kompasroos, doodskoppen en X (‘hier ligt de schat’).

2 opmerkingen:

  1. Erg leuk om te lezen!
    Ik vind dat dus ook prachtig, die oude landkaarten. Ze vertellen elk hun eigen verhaal uit de geschiedenis.

    BeantwoordenVerwijderen
    Reacties
    1. Dank je. Dat hebben wij dan met die kaarten gemeenschappelijk; boeiende verhalen vertellen!

      Verwijderen