'Uit het leven van Koning Gorilla', een onbekende editie

"'D'r was eens een koning Gorilla genaamd

Een prachtexemplaar van een koning

Hij was om zijn zuipen en vloeken befaamd

Hij had zich nog nooit om z'n ondeugd geschaamd

En vreesde voor straf noch onttroning

Dat monster verkoos zich een Duitse prinses

Beroemd door talenten en gaven

Als eega, maar hij sloeg haar meer met de fles

Dan zich aan haar deugden te laven

Terwijl hij zijn huwelijkse plichten vergat

Zocht hij in bordelen verstrooiing

O, wat een pracht van een koning was dat

O, wat een pracht van een koning"

(P. de Ruijter: "Het lied van Koning Gorilla").

Alweer zes jaar geleden beschreef ik in: "Vissen achter het net, naar Willem en Jet" hoe ik een zeldzaam schotschrift tegen Koning Willem I kocht bij antiquariaat Boek en Glas en dat completeerde door op zoek te gaan naar de daarbij behorende litho via een verlopen advertentie op Marktplaats. In de inleiding bracht ik toen het wellicht bekendste en meest beruchte Oranjeschotschrift uit onze vaderlandse geschiedenis ter sprake: "Uit het leven van Koning Gorilla".

Dit anoniem verschenen pamflet gericht tegen Koning Willem III (1817-1890), verscheen voor het eerst in Den Haag in 1887. Het is lange tijd toegeschreven aan S.E.W. Roorda van Eysinga (1825-1887), maar waarschijnlijk door meerdere personen samengesteld.

De uitgave bleek bijzonder populair, alleen al in dat jaar moeten er vele duizenden exemplaren van zijn verschenen. 

Wie uitgebreid wil kennisnemen van de geschiedenis van dit pamflet, zijn bronnen, inhoud en de verschillende edities die tot ver in de twintigste eeuw zijn verschenen verwijs ik graag naar de uitgebreide studie van Boudewijn Sirks (DBNL). Van het pamflet zijn thans de volgende edities bekend:

A. "Uit het leven van Koning Gorilla". B. Liebers (Den Haag, z.j.), 24 p. Verschenen in 1887.

B. "Uit het leven van Koning Gorilla" (Z.p., z.j.), 16 p. Verschenen in 1887.
C. "Uit het leven van Koning Gorilla" (Z.p., z.j.), 12 p. Verschenen in 1887.
D. "Uit het leven van Koning Gorilla". K.A. Bos (Amsterdam, 1897), 16 p. Herziene uitgave.
E. "Uit het leven van Koning Gorilla". D. Wehrens (Middelburg, 1907), 16 p.

F. "Uit het leven van Koning Gorilla". Nieuwe uitgave. De Vrije boek- en brochurehandel (Rotterdam, 1966), met een toelichting door Hans Jar, 38 p.
G. "Uit het leven van Koning Gorilla". In: "Gandalf" 17 (Amsterdam, 1967). Een fotomechanische herdruk van B.
H. "Uit het leven van Koning Gorilla". In: "Hop hop hop, hangt de socialisten op!", ‘een documentaire over het opkomende socialisme in de jaren tachtig’, samengesteld door Leonard de Vries, Polak & Van Gennep (Amsterdam, 1967), p. 202-217. Herdruk van D.

I. S.E.W. Roorda van Eysinga: "Uit het leven van Koning Gorilla". Met annotaties van Boudewijn Sirks (z.p. (Bombay), 1987).

J. "Uit het leven van Koning Gorilla". In: "Willem III: Koning Gorilla", met een inleiding door Dennis Bos, Uitgeverij Aspekt B.V. (Soesterberg, 2002).

Onlangs struikelde ik op Marktplaats over een onbekende Middelburgse uitgave die ik voor een paar euro kon bemachtigen. Mijn aanwinst (16 p. formaat 20.1 cm. x 13 cm.) zit in een verschoten roodkleurige papieren omslag met op de voorzijde behalve de titel en een titelvignet ook rechtsboven de vermelding: "prijs 5 cent" en onder het vignet het impressum: "P. Botbijl, Schuitvlotstraat N163, Middelburg, 1912". Linksboven werd de brochure gestempeld: "verzameling D. Wijnbeek". David Wijnbeek uit Zwolle (1915-1975) bezat ooit het grootste particuliere archief met betrekking tot het huis van Oranje.

Over de Middelburgse uitgever P. Botbijl (waarschijnlijk de politiek actieve metselaar Pieter Bernardus Botbijl, 1889-1953) vond ik maar weinig persoonlijke gegevens terug. Kennelijk dreef Botbijl vanaf 1912 een Socialistische boek- en brochure-handel, waar je ook terecht kon voor schrijfbenodigdheden en ansichtkaarten.

Dankzij Delpher vond ik diverse krantenadvertenties waarin hij zijn politiek sterk gekleurde uitgaven aanbood. Dat zijn 'opruiende' antiklerikale (en tegen het koningshuis gerichte) koopwaar niet bij iedereen in de smaak viel blijkt wel uit een redactioneel stukje in: "De Morgenpost" van 15 juni 1909.

Overigens wordt uit zijn advertenties niet altijd duidelijk wat nu precies door hem zelf werd uitgegeven en wat hij via andere uitgevers doorverkocht. WorldCat kent van hem maar drie uitgaven die - zo blijkt uit de krantenadvertenties - speciaal werden aangeboden aan colporteurs. Het gaat om de volgende titels:

1. T. Boot: "Een bouquetje roode rozen: een bundel vrijheidszangen en gedichten" (Middelburg, 1910).

2. J. Most (vertaald uit het Duits): "De godspest eene besmettelijke ziekte, door de doctoren weinig bestudeerd, door de geestelijkheid verspreid" (Middelburg, z.j. [1910]).

3. B. Rothman(n) (vertaling G. Rijnders): "De zeven doodzonden der maatschappij" (Middelburg, z.j. [1912).

Regelmatig adverteerde hij in: "De Toekomst; socialistisch weekblad voor Zeeland en Westelijk Brabant" dat tussen 1893 en 1923 verscheen. Ook zijn advertentie voor: "Uit het leven van Koning Gorilla" vond ik daarin terug. 

Ik heb natuurlijk mijn nieuwe aanwinst vergeleken met het exemplaar van de Middelburgse uitgave van Wehrens uit 1907, aanwezig in de collectie van het Internationaal Instituut voor Sociale Geschiedenis (I.I.S.G.) in Amsterdam. Beide waren immers ook verkrijgbaar bij de (socialistische) "Drukkerij 'De Toekomst'", die tussen 1900 en 1920 in Middelburg zat. 

De vraag was uiteraard; 'Gaat het bij Botbijl's brochure wellicht om een titeluitgave?'.

In eerste instantie leek dat zo. Beide tellen 16 bladzijden maar alleen de uitgave van Wehrens heeft op de achterzijde van de omslag reclame staan voor: "De Toekomst; socialistisch weekblad voor Zeeland en Westelijk Brabant". Als we de tekst nauwgezet lezen blijken er hier en daar minieme verschillen te zijn. Een mooi voorbeeld is de laatste bladzijde. Hier zijn maar liefst drie verschillen zichtbaar. 

Meest opvallend is dat in Botbijl's uitgave de slot-leus: "Vrijheid, Gelijkheid en Broederschap" vetgedrukt werd en zonder uitroepteken! Maar in de alinea's daarboven zijn nog twee verschillen zichtbaar. Zo staat er bij Botbijl: "...omdat hij een gekroonden Gorilla was..." (i.p.v. "gekroonde") en in de laatste alinea werd "slavenjuik" door Botbijl verbeterd in "slavenjuk".

Daaruit blijkt dat de tekst opnieuw werd gezet. Botbijl's "opnieuw verschenen" uitgave kan dus worden beschouwd als een aparte editie en worden toegevoegd aan het lijstje op Wikipedia (NB. dit is in januari 2024 gebeurd).

Lang heeft Botbijl's Socialistische boek- en brochure-handel niet bestaan. Ik vermoed slechts twee jaar. Geldgebrek?