A square inch of art

Surprise, surprise!
Though I have written some ‘guest editorials’ in the past (look here!) this will be my first piece in English on my bookish blog Perkamentus. Let me first I apologise to my (few) Dutch readers who can’t read English! I promise to keep it short with almost no text and lots of illustrations.

As some of you have probably noticed I started sometime ago with English tweets. Soon I gained some foreign followers who, I’ am afraid, don’t read or speak Dutch. One of them is Lynn Roberts from the ‘The Frame Blog’ who was kind enough to pre-read my piece (thanks again Lynn!).
Now most of them are interested in art and history (but not necessarily in old books).
I‘m an art lover too but first and foremost a bibliophile so the idea of writing a piece that combines ‘the best of both worlds’ was soon born.

This blog post is illustrated with some examples of engraved head- and tail-pieces I have encountered in my old books (all titles present in the Short-Title Catalogue, Netherlands). Although they have never been a special subject on my blog yet I will refer to two previous illustrated posts to make as much room as possible for new illustrations here. By the way, about my photo fingers, they are just there to give you an impression of their size (I mean the head- and tail-pieces, not my fingers!).

Head- and tail-pieces are book decorations and most of them not bigger than a square inch. In most modern books they have been dispensed with, or sometimes reduced to a simple line, dot or star but in handmade private press books you can still find them.
In the 17th and 18th centuries they were quite common and my impression is that you will find them more often in books about art or poetry than in pure science books.
Many of the original tools used for book printing and book illustrating from those centuries have not survived. Probably one of the world’s most interesting and biggest collections of old type-ornaments like head- and tail-pieces (almost 9,000 items) can be found in the Museum Enschedé in Haarlem. A few examples from this collection are reproduced in: “Type foundries in the Netherlands from the fifteenth to the nineteenth century” (Haarlem, reprint 1978, page 357-362) by Charles Enschedé (1855-1919).

What exactly are head- and tail-pieces? Well, headpieces in books are type-ornaments at the head of a chapter or division and tailpieces are - guess what? - type ornaments at the end of a chapter or division (note: exactly the same sort of motif is often used as so-called ‘vignette’ on typographical title pages).

Originally these kinds of illustrations were woodcuts but by the end of the 17th century most of them are engravings on copper. Is there some way of classifying them? Yes! “Head-pieces (like tail-pieces and initials), may be divided into two classes—first, those enclosed within a parallelogram or other regular figure; and secondly, those which are free or irregular in outline. The first class is again subdivided into those with solid or stippled background, and those in which the background is white. In some specimen-books the same device may be found in three forms—enclosed in a boundary-line with solid background; in boundary line without ground; and free—the boundary line removed” (in “Typo: A Monthly Newspaper and Literary Review“ (Volume 2, Issue 20, 25 August 1888).

They come in all kind of different forms and variations. Some have reference to the text, but most are entirely fanciful. Some simple tailpiece examples are shown below (click on the images to enlarge!):

Others are tiny framed scenes, like these seven from a book (a laudatory poem on the river Amstel) by Nicolaas Simon van Winter (1718-1795); “De Amstelstroom, in zes zangen” (Amsterdam, 1755).

If the headpiece is as wide as the text block below we speak of a ‘headband’, rather than a headpiece, like the one on top of this blog post! A good example of a beautiful headband is the one I found (look here!) in: “Noodsakelyck wereld-haten op de woorden Christi.” (Amsterdam, 1634), by the Dutch Catholic playwright Jan Hermansz. Krul (1602-1646). This one together with the tailpiece used in the same book is especially interesting because we find both pieces together eight years later as a single tailpiece in Pieter Corneliszoon Hooft’s (1581-1647) famous history book: “Neederlandse Histoorien“ (Amsterdam, 1642). Since they are printed by two different presses it shows us that printingtools, borrowed, purchased, inherited or otherwise acquired often wandered around.

Most head- and tail-pieces are elaborately braided ornamental forms, others are more or less pastoral scenes, flower arrangements or portraits. For some very delicate examples, take a look at the illustrations (here!) in a previous blog post I wrote on the rare erotic poetry debut of Willem Bilderdijk (1756-1831). This first edition is normally illustrated with 28 little head- and tail-pieces all engraved by the author himself (which is quite extraordinary). Only three copies I know of have an extra 29th tailpiece with his motto “Semper Idem”, two of them in a public library, one in my collection.

The biggest and most sumptuous head- and tail-pieces in my library are found in two books. The first is by Jan Baptista Wellekens (1658-1726) and Pieter Vlaming (1686-1733): “Dichtlievende Uitspanningen” (Amsterdam, 1735). In this octavo edition the pieces are proportionally very big (sometimes 3.5 x 4.5 inches). Many head- and tail-pieces for these laudatory poems of some long-gone estates near Amsterdam show us monumental garden pieces and thus have a direct relation with their subject. In this case several pieces are not only signed by the engraver (and poet) Jan Goeree (1670-1731), but also dated!

The second book is a folio edition of an art historical work (about antique tokens) by the painter and historian Frans van Mieris II (1689-1763): “Historie der Nederlandsche Vorsten” (‘s-Gravenhage, 1732-1735). His headpieces are everything but small (7.06 x 5.15 inch) and there is one in every volume for every first chapter. All three show us scenes packed with symbolic figures and attributes and are very beautifully framed.

Like the headpieces the tail-pieces (below) in these volumes are signed too, by Jan Wandelaar (1690-1759) or Bernard Picart (1673-1733) both famous engravers in their time.

What’s very interesting in these books is the endnotes in volume two and three with a calculation (“Uitreekening”) of the different costs made for paper and illustrations.

The big headpieces (“Het Vignet aan het hoofd…”) cost ten cents and the tailpieces (“Vijf Vignetten…”) two cents each and were probably specially made for this work.
This reminds us that books in those days were something different than the ready-made stuff you find in your local bookstore nowadays! Text and illustrations were separately printed (and paid for) and then there remained the question of an (often expensive) bookbinding!

Did you enjoy this English blog post ? Look here for some more!

Schatkaart

De wereld van het antiquariaat is divers. Wie wel eens een winkel binnenloopt (hoe lang nog!), op een beurs komt, naar een veiling gaat, een boekenmarkt bezoekt of jaagt in de wereld van het boek op internet kan dat met mij beamen.
De handel varieert van zwaar beduimelde pockets, stapels ephemera, losse prenten en kaarten tot strips en oude in leer of perkament gebonden uitgaven.

Als er één onderwerp is dat zich wat meer onderscheid in deze diversiteit dan is het wel de handel in oude kaarten en prenten. Met oude kaarten bedoel ik dan geen ansicht- of prentbriefkaarten (ook dat is een wereld op zich!) maar topografische kaarten van landen, streken en steden.
Bij de prenten gaat het vaak om los illustratiemateriaal afkomstig uit boeken soms om afbeeldingen die nimmer in boeken hebben gezeten, zoals bijvoorbeeld de meeste etsen van oude meesters (‘master-prints’) als Rembrandt. Een bekende kaart- en prentenhandelaar die ik heb gekend was Simon Emmering (1914-1999) en er zijn nog steeds antiquariaten die zich hierin specialiseren, zoals ‘Dat Narrenschip’ en E.H. Ariëns Kappers. Ze kennen zelfs een aparte organisatie, de “International Fine Print Dealers Association” (IFPDA) en zijn daarvan vaak lid naast de NVvA.

Vooral in mijn eerste verzameljaren bezat ik dergelijk materiaal. Losse kaarten en prenten uit de historische werken van mijn favoriete Jan Wagenaar waren (en zijn) nou eenmaal goedkoper dan zijn complete originele uitgaven. Daarvan kon ik als tiener met een bescheiden zakgeld alleen maar dromen en pas toen die dromen veel later werkelijkheid werden heb ik, enkele uitzonderingen daargelaten, al het losse en dubbele illustratiemateriaal afgestoten. Overigens kon de ethische kant van het verhaal mij toen maar matig boeien. Ik was nog jong en naïef en dacht dat al die prenten en kaarten uitsluitend afkomstig waren uit incomplete boeken of beschadigde exemplaren. Pas later drong het tot mij door dat het vaak een puur financieel plaatje was. Zo brengen de bekende kaartjes uit de Gemeente-Atlas van Nederland (Leeuwarden, 1871) van Jacob Kuyper (1821-1908) per stuk verkocht uiteindelijk meer op dan een compleet provinciedeeltje, met als gevolg dat losse deeltjes, laat staan de complete elfdelige atlas, zeer zeldzaam geworden zijn.

Tegenwoordig interesseren die oude losse kaarten en prenten mij nog maar weinig. Wat ik daarentegen nog wel regelmatig koop zijn naslagwerken op dit gebied, zoals laatst het tweedelige “Kaarten van Amsterdam” (Amsterdam, 2013). Ook facsimile uitgaven vind ik leuk. Zo kon ik op de afgelopen Antiquarian Book Map & Print Fair in Amsterdam: “De stadsplattegronden van Jacob van Deventer. Map 3 Noord-Holland” (Weesp, 1993), voor slechts enkele tientjes, niet laten liggen. Het is een grote groenlinnen map met prachtige door cartograaf Jacob Roelofs van Deventer (ca. 1500/1505-1575) getekende minuut- en netkaarten van Noord-Hollandse steden, waaronder mijn geliefde Amsterdam. De nog spiksplinternieuwe map lag op een tafel met nog meer uitgaven van de helaas failliet verklaarde uitgeverij Canaletto. De laatste facsimile uitgave die ik zo’n vijf jaar geleden direct van Canaletto kocht was de: “Kaart van Noord-Holland door Joost Jansz. Beeldsnijder 1575/1608” (Alphen aan de Rijn, 2002).

Joost Jansz. Beeldsnijder of Bilhamer (1541-1590) was een veelzijdige figuur die behalve van cartografie ook verstand had van bouwkunst. Zijn standbeeld hierboven kunt u bewonder aan de gevel van het Stedelijk Museum in Amsterdam. Van zijn kaart van Noord-Holland, één der oudste en belangrijkste monumenten uit de Noord-Nederlandse cartografie, is helaas géén origineel exemplaar uit 1575 bewaard gebleven.
Wij beschikken ‘slechts’ over herdrukken uit 1608 (uitgegeven in Amsterdam door Harmen Allertsz. van Warmenhuysen) en 1778 (door de Amsterdamse uitgevers Yntema en Tieboel).
Ik heb vele jaren geleden op één van de beursen van de NVvA in Amsterdam een exemplaar uit 1778 te koop gezien bij de roemruchte kaart- en prenthandelaar S.C. (Steef) Lemmers uit Lisse. Ik herinner me niet meer de prijs maar dat maakt niet uit. Het geld daarvoor had ik sowieso niet. Ik kreeg toen wel een ingeving en vroeg aan Lemmers of hij mij een exemplaar kon leveren van een gedeelte van die kaart waarop Amsterdam en omgeving staat. Een kopergravure met dit kaartgedeelte werd namelijk, enigszins aangepast en voor het eerst, opgenomen in de “Hantvesten, Privilegiën ende Willekeuren der Stadt Aemstelredam” (Amsterdam, 1613) maar ook, wederom wat aangepast, in de later uitgegeven: “Handvesten; ofte privilegiën ende octroyen; mitsgaders willekeuren, costuimen, ordonnantien en handelingen der stad Amstelredam” (Amsterdam, 1748). Lemmers beloofde dat hij zou kijken en al na enkele weken werd ik gebeld dat hij de kaart had. We spraken af bij hem thuis in Lisse.
Ik weet niet meer wat ik moest betalen maar desondanks herinner ik me dat bezoek nog heel goed. Ik was enigszins verbaasd over de hoeveelheid boeken die hij boven had staan, waaronder een op grond gestapelde Atlas Maior van Blaeu. Wat toen de meeste indruk op mij heeft gemaakt was wel de zelfverzekerde behendigheid waarmee hij uit een van die folianten een landkaart sneed waarin een andere aanwezige klant was geïnteresseerd.

De kaart die ik van Lemmers kocht geeft uitstekend weer waar het toen rond Amsterdam om draaide. Een drassig, bij wijlen moerasachtig, veengebied met heel veel water in de vorm van meren, rivieren en sloten. Daartussen dikke slingerende hoofdwegen die bovendien vaak dijken waren. Slechts hier en daar een dorpje weergegeven door een eenvoudig kerkje. Als amateurpsycholoog van de koude grond kan ik wel verklaren waarom juist deze kaart mij altijd heeft geboeid. Vergeleken met latere 17de en 18de eeuwse kaarten is de kaart van Beeldsnijder vrij grof getekend en weinig gedetailleerd.
Hij heeft daarom wel wat van de primitieve schatkaarten die ik als kind tekende maar dan zonder kompasroos, doodskoppen en X (‘hier ligt de schat’).

De steen van Veleda

Mijn oude in perkament gebonden 17de en 18de eeuwse boeken bevatten voornamelijk Nederlandse geschiedenis, met de nadruk op Holland. Enkele zijn geïllustreerd en het is opvallend hoe vaak dezelfde illustraties voorkomen in de diverse uitgaven.

Tot de meest gekopieerde illustraties behoren ongetwijfeld die van de ruïnes van de Romeinse (?) vesting Lugdunum Batavorum, beter bekend als de Brittenburg, en de diverse vondsten die men aan deze plek toeschreef. De ruïnes, in zee voor de kust bij Katwijk, die in de zestiende eeuw een aantal malen zichtbaar waren moeten destijds sterk tot de verbeelding hebben gesproken. De bekende cartograaf Abraham Ortelius (1527-1598) maakte er afbeeldingen van waarvan de kaart in Lodovico Guicciardini’s “Beschryvinghe van alle de Nederlanden” een van de meest bekende is.

Van archeologie in moderne zin was destijds nog geen sprake. Het was feitelijk schatgraven en het draaide meer om de objecten dan om de vondstomstandigheden.

Het ontbrak in die tijden aan wetenschappelijke methoden, kennis en techniek en dat werkte vergissingen, vervalsingen en fantasie in de hand. Een mooi voorbeeld trof ik aan in de folio-uitgave van het boek van Gerard van Loon (1683-1758) met de lange titel: “Aloude Hollandsche histori der Keyzeren, Koningen, Hertogen en Graaven welken, sedert de komst der Batavieren in het thans genaamde Holland tot de herstelling van ’s Graaven Florents den Eerstens Zoon aldaar het Hooggebied gehad hebben. Beweezen en bevestigd door de woordlyke getuygenissen van zoodaanige Schryvers, welke in en naast die tyden geleefd hebben, als de beschreeven zaken zyn voorgevallen en voorts nog versierd en opgehelderd met de noodige Landkaarten, Geslachtlysten, Keyzer- en Koninglyke Penningen en veelvuldig andere Gedenkstukken, in die overoude tyden gemaakt” (’s Gravenhage, 1734). Over deze uitgave heb ik al eens eerder geschreven en toen een andere historische vergissing aangestipt.

Het boek zit vol kaarten waarop ook regelmatig het ‘Huys te Britte’ figureert en de cartouches met kaarttitel en maten zijn overdadig gestoffeerd met de diverse vondsten (zoals sleutels, beelden, munten, dakpannen en keramiek) die daar zouden zijn gedaan. Een fraaie paginagrote afbeeldingen zit tussen folio 154 en 155. De eigenlijke vondst, een “Roode Gebakke Tegel”, is daar met een zwierige strik aan een forse nagel opgehangen tegen een antieke afgebrokkelde muur met een druk bevaren Noordzee op de achtergrond. Een niet te missen verwijzing naar zijn herkomst!

Toen ik deze afbeelding voor het eerst zag wekte die muurachtergrond bij mij de illusie dat het hier ging om een flinke terra sigillata plaquette van zo’n twee bij één meter. Niets is minder waar. Zoals te lezen valt in de tekst eronder ging het om een roodgebakken tegeltje met een lengte van vijf en halve duim (ca. 14 cm.) en hoogte van vier duim (ca. 10 cm.). Niet alleen vele malen kleiner dan de zandsteenblokken waarmee men in de Klassieke Oudheid muren bouwde maar zelfs kleiner dan de meeste moderne bakstenen. Volgens van Loon was het bijzondere object in het bezit van Leidse hoogleraar Sigbert, ook wel Siwart, Haverkamp (1684-1742). De tegel zou de gevangenneming van Veleda door de Romeinen afbeelden. Zij was een zieneres van een Germaanse stam (de Bructeren) en voorspelde volgens de Romeinse historicus Tacitus de overwinning van de Bataven op de Romeinen in 69 na Christus.

Vruchteloos zocht ik destijds het internet af naar meer informatie, in de verwachting en hoop dat deze bijzondere plaquette tegenwoordig ergens in een museum zou liggen. Ik vond niets en mijn belangstelling werd pas weer hernieuwd met de aanschaf van de uitgave van Hendrik van Wijn (1740-1831): “Huiszittend leeven. Bevattende eenige mengelstoffen over afzonderlijke en, voorheen, weinig of niet bewerkte onderwerpen, betreklijk tot de letter-, historie- en oudheid-kunde” (Amsterdam, 1801-1812).
Het eerste deel van Van Wijn’s publicatie bevat namelijk een kleine studie naar deze zogenaamde ‘steen van Vel(l)eda’ (blz. 517 t/m 533) inclusief een fraaie afbeelding van een soortgelijke vondst, een “Roode mopsteen. Gevonden op een zandplaat in de Rivier de Waal, beneden Nymegen”.
De frappante gelijkenis tussen de voorstelling op deze steen en die op de steen afgebeeld bij Van Loon zal u onmiddellijk opvallen.

Dat deze objecten Oud-Romeins waren werd door Van Wijn sterk betwijfeld op verschillende gronden. De afgebeelde figuren deden hem 'onromeins’ aan betreffende hun kleding, hoofddeksels en haardracht. Bijval ontving hij van de Leidse hoogleraar Jona Willem te Water (1740-1822) en de dichter en kenner van de Klassieke Oudheid Jacob Hendrik Hoeufft (1756-1843).
De eerste verhaalde van de vondst van dergelijke stenen in een zeer oude schoorsteen bij Wijk bij Duurstede, de ander had een aantal overeenkomstige stenen met Bijbelse voorstellingen gezien in de collectie van de jezuïetenpater Jozef Ghesquière (1743-1827) in Antwerpen. Daaronder zat er één met een afbeelding identiek aan de afgebeelde steen bij Van Loon.
Niet de heidense Veleda zou op de steen staan maar de kuise Susanna die valselijk beschuldigd van ontucht door de profeet Daniël werd vrijgesproken (Daniël, apocrief hoofdstuk 13). Haar belagers werden vervolgens gestenigd en we zien dan ook een klein ventje afgebeeld dat gedienstig klaarstaat met een mandje stenen. Van Wijn kwam tot de conclusie dat de stenen een Christelijke voorstelling hadden, van na 1500 moesten zijn en dat; “met hoedanige soort van steenen de Voorouders de Muuren en bijzonder de Schoorstenen (welker binnen randen men nog wel, in ouderwetsche Huizen, met gebeelde tegelen van allerleie soort gedekt ziet) zullen opgepronkt hebben”.

Van Wijn had natuurlijk gelijk. De Romeinse steen bij Van Loon is een zestiende eeuwse haardsteen (Antwerps type) die nimmer kan hebben behoord tot de strandvondsten gedaan bij de restanten van de Brittenburg. Bij archeologische opgravingen - met name in steden - worden wel vaker haardstenen gevonden. De foto hierboven toont een exemplaar identiek aan de steen afgebeeld bij Van Loon uit de ruime collectie haardstenen van het Museum Rotterdam. Een ander, eveneens identiek exemplaar, bevindt zich in de collectie van de Historische Vereniging Heemstede-Bennebroek waarover u kunt lezen op Librariana, het weblog van Hans Krol. Pikant detail; ook die werd in 1939 in eerste instantie voor Oud-Romeins aangezien.