Avonturen met Anna

Nog leuker dan ‘sneupen’, vind ik ‘avonturen’.

Dat ‘avonturen’ begint nadat succesvol ‘sneupen’ heeft geleid tot een onverwachts interessante vondst in de vorm van (vaak) laag geprijsd, wat ouder drukwerk dat vragen oproept en waarachter ik een verhaal vermoed. Thuisgekomen is er dan niets leukers dan het in alle rust en comfort schatgraven in mijn bibliotheek en uitpluizen van internet om meer te weten te komen over de geschiedenis achter de nieuwe aanwinst. Over ‘avonturen’ schreef ik al eens eerder in ‘Noodzakelijk wereldhaten’.

Ditmaal begon mijn avontuur op het Amsterdamse Waterlooplein bij de boekenstal van Jos Albers. Terwijl ik een sigaartje opstak monsterde ik zijn kraam en ontdekte dat Jos ditmaal ook wat ouder spul had liggen. Onder een broodzakje met zijn lunch lag een stapeltje oude papieren en ernaast - aan de lat - had hij er een paar opgehangen. Het waren vooral 18^de eeuwse notariële bescheiden zoals de ver- en aankoop van huizen of land, testamenten, leningen en meer van dat soort zaken.

Daartussen lag, zonder band of sierpapieren omslag, een folio drukwerkje (28 cm. hoog en 22 cm. breed) gebonden met een rijgsteek. Geen watermerk, katernsignaturen of bladwachters (custoden), maar volgens de paginanummering wel compleet.

Langzaam las ik de wollige titel voor: “’t vlugten des gewoels in ’t zoecken van de ruste afgebeld, en toegepast aen de wereld-vliedende en hemel-zoekende bruyd Christi, zuster Anna Theresia van Bortel, Dryvoudiglijk bekragtigende haere solemneele Beloften, in ’t vermaerd Clooster der Clarissen, onder den Regel van de Seraphienschen Vader Franciscus, tot Antwerpen, den 7. van November."

Een uitgave gedrukt in Antwerpen door J.P. de Cort “Boek-drukker en Boek-verkooper op de Lombaerde-vest, in den gulden Bybel, by de Camme-straet”.

Met wat korting vroeg Jos er vijf euro voor!
Bestaan er eigenlijk bibliofielen die het daarvoor nog laten liggen? Vol verwachting sloop ik ermee terug naar huis.

Op internet vond ik niets in de Short Title Catalogus Vlaanderen (STCV) maar wel één exemplaar in de rijke verzamelingen van de Erfgoedbibliotheek Hendrik Conscience.
Drukker en boekverkoper Johannes Petrus II de Cort vervaardigde voornamelijk religieus getint drukwerk dat tussen 1770 en 1796 verscheen, waaronder deze uitgave uit 1781.

1781???

Met een glimlach dacht ik terug aan de opmerking van Jos toen we het stuk bekeken.

”Beetje vreemd, nietwaar?“, wel een dagvermelding op de titelpagina maar nergens een jaar van uitgave. Wellicht lijkt dat voor de leek ook zo maar mijn langzame voorlezen van de titel bij Jos had een reden. Zoals u kunt zien heeft de drukker een wat onrustige titel gezet, gebruik makende van letters in kapitaal (groot) en onderkast (klein).

Dat deed hij met opzet want het gaat hier om een mooi voorbeeld van een chronogram (chronostichon). De hoofdletters (met elk een eigen numerieke waarde) vormen opgeteld 1781. Op bladzijde negen en elf herhaalde De Cort de kunstgreep zodat deze uitgave wel drie keer is gedateerd! 

De opdrachtgeefster, Anna Theresia van Bortel, werd op 10 februari 1734 in Lier geboren als dochter van Melchior Balthazar van Bortel en Lucia Francisca Daghelincks.

Haar vader was notaris in Lier en lid (prins) van het toneelgilde ‘Den Groeienden Boom’. Van hem zijn vier treurspelen bekend. Anna groeide dus op in een gezin waarin kunst en cultuur een belangrijke rol speelde, naast elementaire zaken als leren rekenen, schrijven en lezen.

Met een dergelijke achtergrond wekt het geen verbazing dat zij de kerkelijke viering rond haar plechtige toetreding luister wilde bijzetten door een persoonlijk getinte gelegenheidsuitgave voor familie en vrienden.
Anna was niet onbemiddeld en kon zich een dergelijk luxe uitgave permitteren; fraai gezet met decoratieve borders, head- en tailpieces, chronogrammen en gedrukt in een zeer beperkte oplage. De tekst zal zij zelf hebben geschreven en wat haar, als zevenenveertig jaar oude vrijster, naar het klooster dreef  is daarom hier en daar tussen de regels door te lezen.

“De rust, de waere Rust is in een Slot te vinden,

Waer in vergadert zyn Godts uytverkore Vrinden;

De Cloosters zyn het Wout, de Haven en het Veld,

Alwaer den lieven Peys syn wooning heeft gesteld”

“Van Bortel, welbedagt, gy laet ook ander’ Menschen

Na schatten van Peru of van Pactolus wenschen;

Uw welzyn is de Rust; gy spot met ydel waen;

Het is uw meeste zorg op vasten grond te staen:

Gy zyt met kloek beraed het Clooster ingetreéden,

Gy vond den waeren Vreé, gy hebt ’t gevaer gemeéden”

De plechtigheid werd besloten met een ‘eer-en-vreugde-gezang’ dat Anna zelf voordroeg en een ‘vin d’honneur’.

“Laet ons op zoo blyde zaeken

Drinken den Proficiat,

Laet ons dobbel’ vreugden maeken

Met het edel Bacchi-nat!

Dat het bortelt in de schaelen

Tot Van Bortels eer en vreugd,

Die vandaeg met zegenpraelen

All’ de Vrienden zoo verheugt!”

Helaas voor Anna bleek de rust, vrede en vreugde van korte duur. In hetzelfde jaar dat zij een Klaartje werd reisde Keizer Jozef II (1741-1790) incognito als Graaf Von Frankenstein door de Nederlanden. Hij was een ‘verlicht’ vorst en heer en meester over de Oostenrijkse Nederlanden (grofweg het huidige België). Religie en geloof zag hij als een private zaak, niet iets van de Staat. In 1783 nam hij het radicale besluit om maar liefst 163 ‘nutteloze’ kloosters op te heffen, waaronder dat van onze Anna.

De kloosterlingen werden van hun geloften ontheven en konden vertrekken. Wat er daarna van Anna is geworden blijft in nevelen gehuld.
Wel durf ik het vermoeden uit te spreken dat het enige andere exemplaar van haar fraaie uitgave, dat thans berust in de Erfgoedbibliotheek, afkomstig is uit de voormalige kloosterbibliotheek.

Ik wens u allen een voorspoedig 2012 met vele bibliofiele avonturen!