Het Amsterdam van Wenckebach

“Amsterdam omstreeks 1900” (Amsterdam, 1974) is geen heel bijzonder boek maar ik was blij toen ik een onberispelijk exemplaar met stofomslag voor één euro vijftig tegenkwam in mijn – u raadt het al - lokale kringloop.

De aanschaf vormde namelijk het sluitstuk van mijn bescheiden verzameling boekjes met de tekeningen van oud-Amsterdam door L.W.R. Wenckebach (1860-1937).

Aantrekkelijk aan deze oblong uitgave (een uitgebreide opvolger van twee pocketedities uit 1962 en 1963) is dat het alle 231 stadsgezichten van zijn hand bevat, gemaakt naar foto’s en ansichtkaarten. Handig bovendien is een kort overzichtje van de diverse uitgaven die er verschenen waren met de stadsgezichten sinds hun eerste tweewekelijkse verschijning tussen 1898 en 1907 in het “Zondagsblad van het Nieuws van den Dag”.
Eén ding is wel duidelijk; Wenckebach’s Amsterdamse stadsgezichten waren en zijn nog steeds mateloos populair.

Nadat de serie in het “Zondagsblad van het Nieuws van den Dag” in 1907 was afgesloten gaf de krantendirectie een bundel uit getiteld: “Oud-Amsterdam 100 stadsgezichten”.
Het boekje bevatte 102 afbeeldingen (inclusief de afbeelding op de omslag van de Magere Brug en het titelblad met het ‘Beurspleintje’), voorzien van bijschriften door J.F. Gebhard jr, een van de krantredacteuren.
De oplage moet behoorlijk zijn geweest (alle abonnees ontvingen een present-exemplaar) maar desondanks was ze antiquarisch lange tijd moeilijk verkrijgbaar, erg gezocht en vrij prijzig.
In 1977 verscheen daarom een fotomechanische herdruk met enkele pagina’s oude reclame. Deze heruitgave wordt thans overvloedig en goedkoop aangeboden maar dankzij internet kunt u nu ook een originele uitgave uit 1907 snel vinden voor bedragen rond de vijftien euro.

Hoezeer die eerste uitgave in 1907 werd gekoesterd blijkt wel uit het feit dat ze vaak particulier werden ingebonden. Mijn exemplaar, in linnen band, is daar een goed voorbeeld van. Los achterin bevat het enkele losse krantenknipsels over Amsterdamse panden maar bovendien een handgeschreven index op de afbeeldingen in de eerste en tweede bundel.
Met die tweede bundel werd de tweede uitgave van de stadsgezichten bedoeld: “Oud Amsterdam in het laatst van de 19de eeuw” verschenen in 1926 met een inleiding door J.F.L. de Balbian Verster (1861-1931). Ze bevatte tweehonderd afbeeldingen zonder bijschriften maar met een bladwijzer. Bijna de helft van de afbeeldingen (vierennegentig) staan ook in de uitgave van 1907. Daarnaast zijn twee tekeningen opgenomen die niet in het Zondagsbladreeks waren opgenomen (het Commandantshuis en sigarenzaak Hajenius).

Mijn exemplaar van deze tweede bundel zit in een eenvoudige privé band en de voormalige eigenaar heeft onder de afbeelding van enkele ‘Oude huizen a/d Kromboomsloot’ (op blz. 101) een uitgeknipte afbeelding van de ‘Recht Boomsloot’ toegevoegd!
De herkomst van deze afbeelding is niet moeilijk te raden. Inmiddels was er namelijk bij de bekende antiquaar en boekhandelaar H.D. Pfann in de Oudemanhuispoort opnieuw een heruitgave verschenen, ditmaal met vierenzestig stadsgezichten. De ‘Recht Boomsloot’ siert zowel de voorzijde als het titelblad van zijn uitgave en is de enige afbeelding die niet in de boekjes van 1907 en 1926 voorkomt.

Hoe verging het de originele tekeningen?
In 1926 vond er onder leiding van G. Theod. Bom & zoon een publieke verkoop plaats van “een zeer fraaie verzameling van penteekeningen zijnde een wandeling door Amsterdam in het einde der 19de eeuw, oorspronkelijk voor het nieuws van den dag geteekend door L.W.R. Wenckebach”. De bijna 170 bewaard gebleven tekeningen werden gekocht door de heer H. de Vries Robbé en ten geschenke aangeboden aan het Rijksprentenkabinet, waar ze zich nog steeds bevinden.
De schaarse veilingcatalogus vond ik bij het uitsorteren van de collectie Oldenbroek en dat geldt ook voor de uitgave van A.A. Kok: “De prenten van L.W.R. Wenckebach”
(Overgedrukt uit het maandblad van den Bond Heemschut, no. 2, 1938). Kok’s artikel is het eerste dat een historisch overzicht tracht te geven van de stadsgezichten en de diverse uitgave waarin ze werden gereproduceerd.

In de jaren zeventig van de vorige eeuw bloeide de belangstelling voor de stadsgezichten van Wenckebach op. Zeer fraai is de cassette met 104 facsimile’s “Wenckebach’s Amsterdam”. Het is een jubileumuitgave van Stichting Diogenes, thans beter bekend als de Vereniging Vrienden van de Amsterdamse Binnenstad. Naast een toelichting door drs. H. Rowaan bevat die één originele ets van Wenckebach, gedrukt door Th. Beerendonk, toenmalig conservator van het Rembrandthuis.
De oplage bestond uit 300 genummerde exemplaren (nr. 122 staat in mijn bibliotheek).
De vraag ernaar was kennelijk zo groot dat hiervan in 1974 een tweede oplage verscheen met ditmaal 400 genummerde exemplaren. Enkele jaren later zou de eerdergenoemde fotomechanische herdruk verschijnen van de oorspronkelijke bundel met stadsgezichten uit 1907.

Hield het toen op? Nee, sindsdien zijn Wenckebachs stadsgezichten talloze malen gebruikt in diverse publicaties. Niet alleen als illustratie van de besproken plaatsen en gebouwen maar ook vaak als vergelijking met foto's van dezelfde situatie (soms jaren) later.
Een mooi voorbeeld daarvan is de uitgave: “Amsterdam, een stad in verandering / Amsterdam, a city in change” (Amsterdam, 2000). Deze geeft van 61 stadsgezichten ook de zwart-wit foto’s weer van dezelfde locatie in 1937 (uit het Architectuurinstituut in Rotterdam) en kleurenfoto’s van de situatie in 2000.

Boekjes met Amsterdamse stadsgezichten van Wenckebach staan bij velen (ook niet Amsterdammers) thuis in de kast. De tekeningen zijn stuk voor stuk tijdloze iconen geworden.
Ruim zeventig jaar na het overlijden van Wenkebach is daarvan zelfs een app.
Dat is bij mijn weten nog geen ander tekenaar van Amsterdamse stadsgezichten gelukt!