Hoe een 'straatnamenlijst' een legenda werd

Onlangs verwierf ik bij het Haarlemse veilinghuis Bubb Kuyper mijn derde achttiende eeuwse stadsgids van Amsterdam (zie mijn aanwinsten van november 2024, nr. 5).
Het gaat om: "Le Guide, Ou Nouvelle Description d'Amsterdam; Enseignant aux Voyageurs, et aux Negocians, Son Origine, ses Agrandissements & son Etat actuel; Sa Splendeur, son Commerce, & la Description de ses Edifices, Ruës, Ports, Canaux, Ponts, Ecluses, &c. le départ des Postes, des Chariots, des Barques, &c. Avec une Description de sa belle Maison de Ville" (Amsterdam, 1734).

Deze Franstalige gids is een vertaling van de: "Wegwyzer door Amsterdam...", die voor het eerst verscheen in 1713 (en vervolgens in 1726, 1737 en 1751). Twee latere Franse edities (uit 1772 en 1793) werden al een jaar eerder bij hetzelfde veilinghuis aan mij toegeslagen (zie mijn aanwinsten van november 2023, nrs. 7.a. en 7.b.).

Een dergelijk bezit nodigt uit tot een vergelijking tussen de gidsen onderling. Natuurlijk zijn er verschillen in de indeling en inhoudelijke informatie maar ook de illustraties zijn in elke gids door andere graveurs gedaan. Een wezenlijk onderdeel - en aanwezig in elke moderne stadsgids - is een stadsplattegrond. In de editie uit 1734 ontbreekt die nog (later toegevoegde kaartjes buiten beschouwing gelaten). 

Daarvoor in de plaats zit een stadspanorama gegraveerd door Daniel de Lafeuille (1640-1709) dat in de latere edities ontbreekt. Vanaf bladzijde 72 treffen we de feitelijke 'wegwyzer' aan: "Guide des canaux, ruës & travérses, de la ville d'Amsterdam", een overzicht van alle grachten, straten en stegen. Eerst de oude stadszijde (vanaf De Beurs tot de Weesperpoort) en vervolgens de nieuwe -zijde (vanaf de Tesselse/Texelse kade tot Bickerseiland). Tot slot volgen de grachten, straten en stegen die lagen in de laatste, vierde uitleg (stadsvergroting), tussen de Heiligeweg en de Amstel. Met een dergelijk overzicht in de hand, een geschreven plattegrond (die veel weg heeft van een 'straatnamenlijst'), kon de bezoeker/toerist al wandelend een route langs de genoemde stegen, straten en sluizen van de stad uitstippelen of de weg vinden naar een locatie/bezienswaardigheden.

Ook mijn editie van 1772 bevat dit overzicht maar ditmaal bevindt zich voorin ook een stadsplattegrond, "Plan de la ville de Amsterdam/De platte grond van de stad Amsteldam". 

Het desbetreffende kaartje (19.5 cm. breed en 16.5 cm. hoog) vond ik snel terug in het onvolprezen overzicht van Marc Hameleers: "Kaarten van Amsterdam 1538-1865" (Amsterdam, 2013) onder nummer 109 (blz. 217), 4de uitgave. Hameleers signaleert het kaartje in de Guides die door Covens en zijn familie werden uitgegeven in 1772, 1793 en 1802.

En inderdaad vind ik het kaartje terug in mijn gids van 1793 en het online exemplaar van de editie uit 1802. De 26 nummers tellende legenda linksboven is eenvoudig. Behalve het stadhuis, de waag, de beurs (1, 2, 3) en het besjeshuis (26) worden alleen kerken (kapellen) en poorten aangegeven.

Ook aanwezig in de editie van 1793 - vanaf blz. 47 - is de 'straatnamenlijst': "Noms de canaux, de rues &c. de la ville (*)". Daarmee is nu wat bijzonders aan de hand want bij het beginpunt: De Beurs (La bourse) staat: "quaré de la carte D h & g" (bij alle volgende locaties is 'quaré' afgekort tot q.). In de voetnoot (*) onderaan lezen we in de verwijzing: "Pour la commodité des amateurs les éditeurs de cet ouvrage débitent un vaste plan de la ville, partagé en quarés & numeroté des quatre cotés: la lettre du haut ou du bas avec celle d'un coté y indiquent le quaré où se trouve le canal ou la rue dont on cherche la situation. Ce sont ces quarés & ces lettres qui sont marqués dans cet ouvrage à coté de chaque canal, rue &c." (vertaald: "Voor het gemak van de liefhebbers verkopen de uitgevers van dit werk een uitgebreide kaart van de stad, verdeeld in vierkanten en aan vier zijden genummerd (sic!): de letter bovenaan of onderaan en die aan beide (zij)kanten geven het kwadrant (vierkant) aan waarin de gracht of straat zich bevindt en waarvan men de locatie zoekt. Het zijn deze kwadranten en letters die in dit werk achter elke gracht of straat zijn vermeld"). Hier wordt dus verwezen naar een apart verkrijgbare kaart waarmee deze lijst - thans gepromoveerd tot legenda - correspondeert.

Keren we vervolgens terug naar Hameleers dan is er maar één plattegrond die hiervoor in aanmerking komt; nummer 136 (blz. 259): "Plan Nouveau & tres exact de la Ville d'Amsteldam. Nieuwe Platte Grond der Stad Amsteldam" (Mortier, Covens en Zoon/Van Baarsel, 1795-1825)". Hoezo 1795? Maar er is meer...

Wie vanaf bladzijde één door het standaardwerk van Hameleers bladert moet constateren dat het hier gaat om de allereerste raster- of gridkaart van Amsterdam. Iets wat Hameleers - vreemd genoeg - niet als zodanig benoemt. De bewaard gebleven proefdruk van de kaart (zie hieronder), met het Amsterdams stadswapen, lege titelcartouche en lege legendablokken (in de linker- en rechterbovenhoek) wordt door hem gedateerd op 1794, mogelijk 1795 en - zo schrijft hij - "Nadat de proefdruk van de pers kwam, werd hij nog gebruikt, al is het onduidelijk wanneer dit gebeurde". 

Gezien het voorgaande lijkt het mij meer dan waarschijnlijk dat deze kaart al twee jaar eerder, in 1793, werd gemaakt. De daaropvolgende uitgave is gedateerd 1795 (zie hieronder), ditmaal met ingevulde titelcartouche in de stijl van de Bataafse republiek (1795-1806) met patriottische vrijheidshoed (in plaats van stadswapen). De grote variatie die Hameleers onderscheidt binnen de veertien verschillende uitgaven (met en zonder titels, verschillende dateringen enz.) wijst op keuzevrijheid en diverse toepassingsmogelijkheden bij de uitgever. Daartoe behoorde dus ook de optie om deze kaart los te verkopen naast de stadsgids: "Le Guide d'Amsterdam" uit 1793, bij dezelfde uitgever verschenen, die immers al de legenda bevatte!

In "le Guide d'Amsterdam" van 1802 tenslotte is de lijst van alle grachten, straten en stegen verdwenen. In het voorwoord aan de lezers schrijft de uitgever: "On a retranché de cet ouvrage les courses en ville, parce que l'on peut se procurer chès l'éditeur un plan de la ville, où sont indiqués les places, les canaux, les rues, & les principaux édifices" (vertaald: "We hebben de routes door de stad uit dit werk verwijderd, omdat bij de uitgever een plattegrond van de stad verkrijgbaar is, waarop de pleinen, de grachten, de straten en de hoofdgebouwen zijn aangegeven"). De 'straatnamenlijst' is definitief legenda geworden.

Het jaar geboekt, november 2024

In de rubriek 'Het jaar geboekt...' geef ik een overzicht van de aanwinsten van de (afgelopen) maand. Behalve de bronnen en 'de cijfers' zal ik mijn aanwinsten hier en daar toelichten en voorzien van (hyper)links. Na afloop van elk jaar geef ik een jaaroverzicht (met een link naar de diverse maandoverzichten).

November 2024 de cijfers...

Totaal aantal objecten: 7.

Gekocht: 7.

Totaal uitgegeven: € 1122,30 euro (incl. verzendkosten).

Gedeeld door 7 is gemiddeld: € 160,33 euro per object.

Via kringloopwinkel: 1 (2).

Via boekhandel: 1 (1).

Via (online) antiquariaat: 1 (6).

Bubb Kuyper: 4 (3, 4.a., 4.b., 5).

Modern: 2 (1, 2).

Old & rare: 5 (3, 4.a., 4.b., 5, 6).

November 2024: de aanwinsten...

1. L. Kuitert: "Met een drukpers de oceaan over. Koloniale boekcultuur in Nederlands-Indië 1816-1920" (Amsterdam, 2020). Gekocht in de ramsj bij boekhandel Steven Sterk in Utrecht voor € 12,50 euro.

2. E. Sanders & R. Tempelaars: "Krijg de vinkentering! 1001 Nederlandse en Vlaamse verwensingen" (Amsterdam/Antwerpen, 1998). Vloeken en verwensingen, hun herkomst en geschiedenis hebben mijn interesse en ik heb er al verschillende uitgaven over staan. Lees ook mijn: "Deus damnet me..., S.N. de D..., G.v.d.!". Gekocht bij mijn kringloop voor € 2,- euro.

Bij veilinghuis Bubb Kuyper in Haarlem kon ik tijdens de novemberveiling drie kavels bemachtigen voor in totaal € 877,80 euro (incl. veilingkosten). 

3. [J. Wagenaar]: "Vaderlandsche Historie, vervattende de geschiedenissen der nu Vereenigde Nederlanden, inzonderheid die van Holland, van de vroegste tyden af" (Amsterdam 1749-1759). Eerste druk, 21 delen (incl. register) compleet met 5 kaarten, 1 plattegrond, 41 historieplaten en 82 portretten (compleet volgens inhoudsopgave). Extra achterin deel 21 (het register) zit: "De Vaderlandsche historie verkort; en by vraagen en antwoorden voorgesteld" (Amsterdam, 1759). Daarvan bezit ik al de geïllustreerde editie uit 1770 (zie mijn aanwinsten van juni 2018 (nr. 4). Alle delen gebonden in uniforme contemporaine perkamenten spitselbanden met blindgestempelde platten. Kavel 3196, hamerprijs € 350,- euro.

 

Toegevoegd aan deze serie zijn:

- "Berigt wegens de byvoegsels en verbeteringen in de eerste uitgaaven der Vaderlandsche Historie, door Jan Wagenaar" (z.p. [Amsterdam?], z.j. [1770]). Zie aanwinst nr. 6. 

- Twee series van elk 12 portretten die later  zijn verschenen bij de tweede druk (vanaf 1770) en derde tevens laatste druk (vanaf 1790). Totaal zitten er nu dus 106 portretten in mijn exemplaar. Voor de 24 extra portretten betaalde ik ca. € 185,- euro (incl. verzendkosten). 

Lees hierover mijn blog: "Van 1e druk naar beste editie & meest complete uitgave".

4.a. [P. de la Court]:  "Historie der Gravelike Regering in Holland, beschreven door V.H. waerbij is gevoegd de Oorsprong der Nederlandse Troublen, wel eer beschreven door Viglius Zuichemus ab Ayta en nu eerst in t ligt gebraght door V.H." (z.p., z.j. [1662]). Samengebonden in contemporain overlapping perkament met:

4.b. [J. Uytenhage de Mist]: "De Stadthouderlijcke Regeeringe in Hollandt ende West-Vrieslandt. Dat is Een kort ende bondigh Verhael van de Gedenckwaerdighste daden ende wercken der Hollantsche Stadthouders; aenvangh nemende met het Stadthouderschap van Prins Willem den I. ende eyndigende met de doodt van Prins Willem de II. Mitsgaders Een korte verhandelinge van de nootsaeckelickheyt: ofte den ondienst van des Stadthouders hooge Ampten ende Bedieningen in den selven Lande, ende dat in dese tijden" (Amsterdam, 1662). Kavel 3151, hamerprijs € 160,- euro.

5. "Le Guide, Ou Nouvelle Description d'Amsterdam; Enseignant aux Voyageurs, et aux Negocians, Son Origine, ses Agrandissements & son Etat actuel; Sa Splendeur, son Commerce, & la Description de ses Edifices, Ruës, Ports, Canaux, Ponts, Ecluses, &c. le départ des Postes, des Chariots, des Barques, &c. Avec une Description de sa belle Maison de Ville" (Amsterdam, 1734). 35 uitvouwbare afbeeldingen van gebouwen en 8 bladzijden met vlaggen. Gebonden in contemporain perkamenten spitselband. Vrij zeldzame editie. Vertaling van de in 1713 voor het eerst verschenen: "Wegwyzer door Amsterdam...". Kavel 2541, hamerprijs € 190,- euro. Ik bezit nu drie achttiende eeuwse (geïllustreerde) Franstalige gidsen voor Amsterdam. Behalve deze ook een exemplaar uit 1772 en de ander uit 1793 (zie mijn aanwinsten van november 2023, nrs. 7.a. en 7.b.). Over de stadsplattegrond en stratenlijstjes kunt u verder lezen in: "Hoe een 'straatnamenlijst' een legenda werd".

6. J. Wagenaar: "Berigt wegens de byvoegsels en verbeteringen in de eerste uitgaaven der Vaderlandsche Historie, door Jan Wagenaar" (z.p. [Amsterdam?], z.j. [1770]). Gekocht bij antiquariaat Goltzius voor € 45,- euro. Zie mijn opmerking bij nummer 3.

Van 1e druk naar beste editie & meest complete uitgave

Als verzamelaar in spé, ruim veertig jaar geleden, zag ik in het Amsterdamse antiquariaat regelmatig de uitgaven van de Amsterdamse stadshistoricus Jan Wagenaar (1709-1773) voor forse bedragen te koop staan. Kon ik er destijds alleen maar van dromen, tegenwoordig is zijn werk voor mij betaalbaar geworden. 

Dat bleek eens te meer toen ik op de novemberveiling van Bubb Kuyper Wagenaar's "Vaderlandsche Historie vervattende de geschiedenissen der nu Vereenigde Nederlanden, inzonderheid die van Holland, van de vroegste tyden af" (Amsterdam 1749-1759) kon bemachtigen voor driehonderdvijftig euro (exclusief veilingkosten). Het gaat om de eerste druk, 21 delen (incl. register) compleet met 5 kaarten (van Nederland), 1 plattegrond (de belegering van Leiden in 1573/1574), 41 historieplaten en 82 portretten. Als extraatje - en ongenoemd in de beschrijving van dit kavel (3196) - zit achterin deel 21 (het register): "De Vaderlandsche historie verkort; en by vraagen en antwoorden voorgesteld" (Amsterdam, 1759). Daarvan bezit ik overigens al de geïllustreerde editie uit 1770 (zie mijn aanwinsten van juni 2018, nr. 4). Alle 21 delen zijn gebonden in uniforme contemporaine perkamenten spitselbanden met blindgestempelde platten. Een zeer fraaie set dus voor relatief weinig geld! Saillant detail. In deel 21 trof ik een vergeelde enveloppe aan van A.J. van Huffels antiquariaat in Utrecht met in potlood de opmerking dat deze serie in 1939 voor negenendertig gulden was ge-/verkocht.

Wagenaar's "Vaderlandsche Historie" wordt regelmatig op veilingen en in het (online) antiquariaat aangeboden. Wie op zoek daarnaar rondsnuffelt zal het direct opvallen dat deze titel niet alleen in diverse 'verpakkingen' wordt verkocht zoals (sier)papieren omslagen, leer, perkament of (modern) linnen maar ook dat het aantal aanwezige kaarten, illustraties en portretten enorm kan verschillen. En dan heb ik het verder maar niet over de talrijke vervolgdelen geschreven door andere historici, zoals Hendrik van Wijn, Petrus Loosjes en (het zogenaamde 'keezenvervolg' door) Johannes Munniks.

Wie zich verdiept in de bibliografische verschillen tussen de diverse edities van Wagenaar's eenentwintigdelige magnum opus (of de vervolgdelen) kan niet om het artikel heen van Th.J.I. Arnold in: "Bibliographische adversaria" ('s Gravenhage, 1876-77, deel III, blz. 123-139 en 159-189). 

Arnold, die zich overigens vergist in het aantal portretten in de eerste editie (81 i.p.v. 82) schrijft dat een paar jaar na het verschijnen van de eerste uitgave in 1761 een serie van twaalf nagekomen portretten verscheen bij uitgever en boekhandelaar Isaak Tirion (1705-1765). Het gaat om de afbeeldingen van: Maarten van Rossum, Kenau Simon Hasselaer,

J. de Moor, C.P. Hooft, A. Bicker, J. Huydekoper, J. de Witt, A. Bankert, C. Evertsen,

J. Verheye, C. van Citters en W. van Citters.

Een tweede serie van twaalf volgde bij het verschijnen van de derde editie. Ditmaal betrof het de portretten van: Karel V, Alva, Filips II, Maria van Reigersbergen, Albertus van Oostenrijk, Ambrosius Spinola, Isabella Clara Eugenia, Filips IV, Pieter Florisz., Aert van Nes, Abraham van der Hulst en Izaak Zweers (alle portretten werden gegraveerd door Jacob Houbraken).

De derde - tevens laatste druk - uitgegeven tussen 1790-1796 door Johannes Allart (1754-1816) was daarom volgens boekengoeroe Piet Buijnsters (1933-2022) de beste editie van de "Vaderlandsche Historie" (in: "Het verzamelen van boeken. Een handleiding" (Utrecht, 1992, blz. 196).

Voor wat betreft de illustraties is dat wel duidelijk, 106 tegen 82 portretten in de eerste druk (Het aantal kaarten en historieplaten bleef overigens hetzelfde). Maar hoe zit het met de tekstuele informatie?

Het is interessant om te lezen wat Wagenaar's historiograaf L.H.M. Wessels daarover schreef in: "Bron, waarheid en de verandering der tijden. Jan Wagenaar (1709-1773), een historiografische studie" (Den Haag, 1997).

Hij constateerde namelijk op basis van een uitgebreide steekproef dat de wijzigingen in de tweede uitgave (die vanaf 1770 verscheen) zeer miniem waren. De bladspiegel was vrijwel onveranderd en het voor de eerste druk opgestelde uitvoerige register (deel 21) kon daarom inclusief de paginaverwijzingen ongewijzigd worden herdrukt!

Toch waren er wel degelijk ingrepen van meer substantiële aard die door Wagenaar werden toegelicht in een voor deel 21 van de tweede editie geplaatst 'Berigt'. Het ging vooral om de verwerking van monumentale bronnenuitgaven die bij het samenstellen van de eerste druk nog niet konden worden geraadpleegd (zoals bijvoorbeeld het "Groot Charterboek" van Frans van Mieris) maar ook om het verwijderen van negentig verwijzingen naar de kroniek van Klaas Kolijn die een falsificatie bleek te zijn. Echter, zo schreef Arnold: "Nauwgezet als de schrijver was als geschiedschrijver, was hij ook mensch. Hij kon niet dulden dat de koopers van den eersten druk van zijn werk zouden ondervinden, dat deze door het verschijnen van een tweede, verbeterde uitgave in waarde verminderde". Daarom verschenen Wagenaar's verbeteringen, op- en aanmerking ook apart onder de titel: "Berigt wegens de byvoegsels en verbeteringen in de eerste uitgaaven der Vaderlandsche Historie, door Jan Wagenaar" (z.p. [Amsterdam?], z.j. [1770]). Deze uitgave kon op eenvoudige wijze worden losgesneden om vervolgens achterin de desbetreffende delen te worden ingevoegd. Over de derde druk kunnen we kort zijn. Die is namelijk wat zetsel betreft identiek aan de tweede uitgave.

Nadat ik op een regenachtige maandag mijn aanwinst had afgehaald bij Bubb Kuyper in Haarlem reed ik door naar antiquariaat Goltzius in Lisse. In het verleden heb ik regelmatig met hen contact gehad (en met name portretgravures gekocht), maar ik was er nog nooit op bezoek geweest. Behalve persoonlijk kennismaken met Ard van der Steur, zijn assistente Janneke Verdijk en gezellig theedrinken kwam ik daar ook iets afhalen. Al geruime tijd geleden namelijk had ik gezien dat zij Wagenaar's "Berigt wegens de byvoegsels en verbeteringen..." voor vijfenveertig euro te koop aanboden! Thuisgekomen heb ik mijn "Vaderlandsche Historie" natuurlijk meteen daarmee verrijkt! Met deze update maakte ik mijn eerste druk, net als de kopers daarvan destijds, informatief gelijk met de tweede (verbeterde) editie! 

Vervolgens besloot ik te kijken of het mogelijk was om ook die 24 extra portretten te bemachtigen die in de illustratief meest volledige editie zitten. Via Boekwinkeltjes vond ik bij antiquariaat Schot in Hendrik-Ido-Ambacht een incompleet en beduimeld sloopexemplaar van de derde editie. Daaraan ontbraken twee delen en alle kaarten waren er al uit. Daarmee won ik twintig van de vierentwintig portretten. Ook separeerde ik het illustratieoverzicht (dat ik achter het illustratieoverzicht in mijn editie plakte) en bewaar ik de interessante "Naamlyst der inteekenaren" (op de derde editie).

De resterende vier portretten verwierf ik grotendeels via Marktplaats bij particuliere aanbieders. Bij elkaar was ik een kleine tweehonderd euro lichter (inclusief verzendkosten), gemiddeld € 8,33 euro per portret. Wellicht dat ik deze kosten kan terugverdienen met de vele resterende portretten en talrijke historieplaten uit mijn sloopexemplaar...

Inmiddels zitten alle vierentwintig extra portretten naadloos in mijn nieuwe aanwinst. Daarmee is mijn eerste druk nu ook wat betreft afbeeldingen up-to-date met de laatst verschenen - meest volledige - editie! Hoewel... 

Het stond de liefhebbers destijds (en tegenwoordig) natuurlijk vrij om naar eigen smaak en portemonnaie nog meer illustraties toe te voegen.

En nu? De vervolgdelen natuurlijk, maar dat gaat me wat meer tijd (en geld) kosten...

Het jaar geboekt, oktober 2024

In de rubriek 'Het jaar geboekt...' geef ik een overzicht van de aanwinsten van de (afgelopen) maand. Behalve de bronnen en 'de cijfers' zal ik mijn aanwinsten hier en daar toelichten en voorzien van (hyper)links. Na afloop van elk jaar geef ik een jaaroverzicht (met een link naar de diverse maandoverzichten).

Oktober 2024 de cijfers...

Totaal aantal objecten: 5.

Gekocht: 4.

Gekregen: 1.

Totaal uitgegeven: € 263,49 euro (incl. verzendkosten).

Gedeeld door 4 is gemiddeld: € 59,12 euro per object.

Via kringloopwinkel: 1 (4).

Via (online) antiquariaat: 1 (3).

Via boekenmarkt: 1 (2).

Via Catawiki: 1 (1).

Modern: 3 (2, 3, 5).

Old & rare: 2 (1, 4).

Oktober 2024: de aanwinsten...

1. A. Pars: "Index Batavicus of Naamrol van de Batavise en Hollandse schrijvers van Julius Cesar af, tot dese tijden toe" (Leiden, 1701). Deze bekende uitgave, gebonden in perkament, stond al een tijdje op mijn verlanglijstje. Gekocht via Catawiki voor € 198,04 euro (incl. verzendkosten).

2. T. Heijdra & R. Stolp: "Boekbeeld. De Amsterdamse School in omslagen en boekbanden" (Amsterdam, 2014). Gekocht op de Amsterdamse Spui boekenmarkt bij antiquariaat Klikspaan voor € 5,- euro.

3. E. Sanders: "Van appeljood tot zuurjood. Veertig portretten van Joodse straatventers" (Zutphen, 2024). Straathandel, straatventers, arm Amsterdam (en dan vaak Joods) zijn zaken die mij erg interesseren en waarvan ik de (schaarse) papieren weerslag graag verzamel. Gekocht online bij de BoekenBalie voor € 25,95 euro (incl. verzendkosten).

4. "Rijksmuseum. Een film van Otto van Neijenhoff" (Amsterdam, z.j. [1937]). Zeldzame fotobrochure uitgebracht door Universal Film Booking Office N.V. Met een voorwoord van de toenmalige hoofddirecteur van het Rijksmuseum F. Schmidt Degener (1881-1941). Gezien het inktstempel uit de bibliotheek van de "Stichting Museum Rijswijk". Gekocht bij mijn kringloop voor € 7,50 euro.

5. A. Peters: "Komaan, weer eens een voorwoordje geschreven of Proeve ener inleiding tot Godfried Bomans" (Tilburg, 2024). Verschenen bij de Stichting Desiderata met los bijgevoegd portret van Godfried Bomans gedrukt op de Avalon Pers (Woubrugge) en Desiderata Pers (Tilburg). Deze uitgave werd mij door de Stichting Desiderata geschonken. 

Achter de schermen...

Soms duurt het wat langer voordat er een nieuw blog verschijnt. Mijn maandelijkse aanwinstenlijstje(s) bevatten weliswaar leuke en soms bijzondere vondsten, maar niet over alles valt een verhaal te schrijven c.q. smakelijk te bloggen. Desondanks beleeft Perkamentus van alles op boekengebied en daarom ditmaal een onthullende blik achter de schermen van de laatste paar maanden.

Eind juli ontving ik via de mail een bericht van Malou Moen, juniorconservator bij het Huis van het boek in Den Haag (vroeger Museum Meermanno, ook wel Meermanno-Westreenianum). Zij zocht onder de leden van het Nederlands Genootschap van Bibliofielen iemand die zou willen deelnemen aan de tentoonstelling "Boeken als...".
Perkamentus voelde daar wel wat voor en meldde zich dus aan. 

Malou schreef dat ik een halve plank in een vitrine mocht vullen met boeken (en eventueel andere objecten) die kenmerkend zijn voor mijn deelname aan de boekencultuur. Die 'cultuur' zou in mijn geval het Nederlands bibliofiele wereldje zijn. Behalve het in bruikleen geven van enkele objecten werd mij verzocht bij de selectie een kort begeleidend tekstje te schrijven en een portretfoto te leveren.

Die halve plank in de vitrine - zo had ik berekend - liet maximaal vier objecten toe (van de zes die ik in gedachten had). Deze vier zijn al eens eerder beschreven op dit blog. Het gaat om een fraaie boekband van gebatikt perkament door Lion Cachet (die al eerder daar werd tentoongesteld in 2011), mijn oudste tekst in spijkerschrift op een kleitablet uit Sumerie, een bijzonder opdrachtexemplaar van de Amsterdamse stadshistoricus Jan Wagenaar en een zeldzaam (vaak herdrukt) achttiende eeuws erotisch dichtbundeltje met eigenhandig gemaakte facsimile omslag.

Voor "Boeken als..." schreef ik er het volgende tekstje bij: "Als bibliofiel... Dat is voor mij behalve verzamelen ook het bestuderen van mijn aanwinsten door het lezen van boekhistorische vakliteratuur en het speuren naar/in bronnen. Vanuit huis online (zoals de STCN en Delpher), of door een bezoek aan een bijzondere (universiteit)bibliotheekcollectie of archief. Elke aanwinst is een avontuur waarover ik vaak schrijf op mijn blog: perkamentus.blogspot.com. Het delen van kennis geeft voldoening maar leidt ook tot interactie met de boekwetenschappelijke wereld en andere bibliofiele verzamelaars.

Soms 'completeer' ik mijn aanwinsten door een contemporain schrijversportret toe te voegen en één keer heb ik zelfs een facsimile omslag gemaakt. Restauratiewerk (of opnieuw inbinden) en de vervaardiging van luxe (kostbare) cassettes/overslagdoos laat ik doen door de handboekbinder en boekrestaurator".

Begin september, enkele dagen voor mijn vakantie naar de Franse Provence (Malaucène, nabij de onder wielerliefhebbers zeer bekende Mont Ventoux) bracht ik mijn bruiklenen naar Malou en kon ik de benodigde documentatie (beschrijving plus geschatte waarde) voor de verzekering ondertekenen.

Ik wenste haar veel succes want bij de opening van de tentoonstelling "Boeken als...", op 15 september jl., kon ik dus niet aanwezig zijn.

Uiteraard bezocht ik na terugkeer in Nederland (op 15 oktober jl.) wel de tentoonstelling die nog tot 16 februari 2025 loopt. Bij de expositie verscheen een handzaam tweetalig gidsje waaruit ik de volgende inleidende tekst citeer:

"Wat kan een boek zijn? We weten dat boeken dragers zijn van literatuur en geschiedenis, een eeuwenoude informatietechnologie, maar wat zijn ze nog meer? De tentoonstelling 'Boeken als...' nodigt je uit om opnieuw te kijken naar het boek en de rol ervan in ons leven.

Met behulp van boeken en hedendaagse kunst onderzoekt de tentoonstelling het boek als icoon, ruimte, expressie, hulpmiddel, herinnering en cultuur. Vormt een boek een bewaarplaats voor ideeën, of een speelruimte voor een creatieve geest? Is een boek een gevaarlijk politiek wapen dat de maatschappij kan veranderen... of slechts een zwaar voorwerp? Laat je inspireren, speel, denk na, laat je verbeelding spreken en vul de puntjes in: 'Boeken als'".

In een uur tijd bekeek ik de leuke en informatieve tentoonstelling waaronder de vitrine met mijn bruiklenen gebroederlijk naast die van Harry Potter-fan Mees Tippi Brada (11 jaar), BookTokker Daniëlla Moolenaar en striptekenaar en -verzamelaar Jeroen Funke.

Ik kan iedereen een bezoekje aanraden (sowieso moet elke boekenliefhebber kennis hebben/nemen van de bibliofiele schatten die worden bewaard in het Huis van het boek).

Uit handen van Malou ontving Perkamentus voor zijn deelname - hoe kan het ook anders - een boekenbon en een boekje van Franz Kafka (1883-1924): "Investigations of a dog" (Penguin Modern Classic 14) met een toepasselijk handgeschreven bedankje van Huis van het boek. Aardige geste en ik zeg dan ook 'graag gedaan en tot een volgende keer'...

Een tweede project kwam op gang na mijn vakantie. Al enige tijd geleden werd mijn aandacht gevestigd op de website van Korpora, die erfgoed beheert en verwerft op het gebied van publieke veiligheid. Ten behoeve van een unieke publicatie (met als werktitel: "Brandspuitpenningen in de Lage Landen") werden erfgoedinstellingen zoals musea, maar ook archeologische diensten en verzamelaars opgeroepen om na te gaan of zij relevant materiaal in hun bezit hadden (lees: onbekende lokale brandspuit-penningen of informatie daarover). 

De oproep werd gedaan door senior conservator Louis Ph. Sloos die ik wel ken als medelid van het Nederlands Genootschap van Bibliofielen. Uiteraard attendeerde ik hem op mijn blog van december 2022 "Brandspuit-penningen van de Overtoom, Nieuwer- en Ouder-Amstel". 

Vrijwel tegelijkertijd kreeg ik email-contact met de twee leden van het Koninklijk Nederlands Genootschap voor Munt- en Penningkunde, Allex Kussendrager en Wiebe Nijlunsing, die zich momenteel hiermee bezighouden. Zij hebben inmiddels breed onderzoek gedaan, talrijke collecties bezocht en al vele duizenden brandspuit-penningen geïnventariseerd en beschreven met als doel de publicatie van een uniek naslagwerk daarover medio 2025. 

Mijn eerdergenoemde blog was hen welbekend en wordt ruimschoots geciteerd in hun voorgenomen publicatie. Hun onderzoek had ook al enkele nieuwe feiten boven water gebracht die mijn bevindingen en conclusies op bepaalde punten aanvulden of tegenspraken. 

Op basis van het concept dat Wiebe mij toestuurde ontspon zich een drukke emailwisseling en leidden diverse vragen, antwoorden en hypothesen tot verduidelijkingen en nieuwe inzichten. Het resultaat was een nieuw gezamenlijk geredigeerd concept waarover wij allen tevreden waren. Inmiddels heb ik mijn blog hierover voorzien van een naschrift en wacht ik in spanning op dit (vast en zeker fraaie) naslagwerk.

En verder?

Verder wordt er druk gewerkt aan het komende jaarboek van ons genootschap en moet ik daarvoor nog wat artikelen lezen, daarnaast gaat het verzamelen natuurlijk onverdroten verder en wacht ik op een zending uit Italië met een in perkament gebonden boekje dat ik via Catawiki kon bemachtigen (binnenkort kunt u daarvan kennisnemen in mijn aanwinstenlijstje van de maand oktober).

En bloggen?

Al geruime tijd staat hier een blog in de steigers (werktitel: "De Dreyfusaffaire als sensatieroman in Nederland"). Ik moet er nog steeds wat foto's voor maken en aarzel een beetje met de publicatie omdat ik nog wat meer informatie verwacht/zoek.

En voorts...

Voorts moet ik natuurlijk ook nog werken om de boeken (primair) en de kost (secundair) te verdienen! Mijn onregelmatige rooster zorgt ervoor dat ik de grote afwezige ben op de komende Amsterdam International Antiquarian Book, Print & Map Fair 2024 in de Passengers Terminal Amsterdam (zaterdag 19 en zondag 20 oktober).

Ze zullen me daar allemaal wel missen...

Het jaar geboekt, september 2024

In de rubriek 'Het jaar geboekt...' geef ik een overzicht van de aanwinsten van de (afgelopen) maand. Behalve de bronnen en 'de cijfers' zal ik mijn aanwinsten hier en daar toelichten en voorzien van (hyper)links. Na afloop van elk jaar geef ik een jaaroverzicht (met een link naar de diverse maandoverzichten).

September 2024 de cijfers...

Totaal aantal objecten: 7.

Gekocht: 7.

Totaal uitgegeven: € 148,75 euro (incl. verzendkosten).

Gedeeld door 7 is gemiddeld: € 21,25 euro per object.

Via kringloopwinkel: 3 (5, 6, 7).

Marktplaats: 3 (1, 2, 3).

Via (online) antiquariaat: 1 (4).

Modern: 3 (5, 6, 7).

Old & rare: 4 (1, 2, 3, 4).

September 2024: de aanwinsten...

Voor in totaal € 111,- euro (incl. verzendkosten) kocht ik voor mijn bescheiden collectie letterproeven via Marktplaats drie (1, 2, 3) bijzondere - begin twintigste eeuwse - letterproeven van de N.V. Lettergieterij 'Amsterdam' voorheen N. Tetterode.

1. "Hollandsche Mediaeval, een boek- en fantasieletter: ontworpen door S.H. de Roos" (Amsterdam, z.j. [ca. 1917]). Prijscourant achterin (met ingeplakt velletje 'prijsverhooging'). Zonder twijfel een van de meest bekende en beroemdste lettertypes ooit. Zie: Lane & Lommen, nr. 845.

2. "Moderne lettersoorten: initialen, ornamenten" (Amsterdam, z.j. [ca. 1904]). Prijscourant achterin. Zie: Lane & Lommen, nr. 395.

3. "Moderne randen: krachtige silhouette-ornamenten naar ontwerpen van den sierkunstenaar K. van Leeuwen" (Haarlem z.j. [1909]). Met ingeplakt op keerzijde omslag "Prijzen van ornamenten". Zie: Lane & Lommen, nr. 216.

4. "Aankondiging onzer Hollandsche Mediaeval een nieuwe boek-letter door ons te snijden en te gieten in X corpsen naar teekening van S. H. de Roos" (Amsterdam, 1912). De originele en zeldzame brochure van de lettergieterij 'Amsterdam' voorheen N. Tetterode waarmee dit beroemde lettertype werd geïntroduceerd. Deze vooraankondiging werd als facsimile herdrukt door De Ammoniet en maakt deel uit van "Het groeiboek", bijlage 4.

Gekocht voor € 31,- euro (incl. verzendkosten) bij Nieuw Elan.

Bij mijn kringloop kocht ik deze maand drie boeken (5, 6 en 7) voor in totaal € 6,75 euro.

5. K. Hilberdink: "Boekenmanie. De geboorte van Johan Polak als uitgever" (Amsterdam, 2012). 

6. A. van der Woud: "De nieuwe mens. De culturele revolutie in Nederland rond 1900" (Amsterdam, 2015).

7. N.van der Sijs en R. Willemijns: "Het verhaal van het Nederlands. een geschiedenis van twaalf eeuwen" (Amsterdam, 2009). Met rectificatievel dat deze uitgave een aangevulde bewerking is van beide auteurs op het in 1993 verschenen boek van J.W. de Vries, R. Willemyns en P. Burgers: "Het verhaal van een taal. Negen eeuwen Nederlands" (Amsterdam, 1993).

Het jaar geboekt, augustus 2024

In de rubriek 'Het jaar geboekt...' geef ik een overzicht van de aanwinsten van de (afgelopen) maand. Behalve de bronnen en 'de cijfers' zal ik mijn aanwinsten hier en daar toelichten en voorzien van (hyper)links. Na afloop van elk jaar geef ik een jaaroverzicht (met een link naar de diverse maandoverzichten).

Augustus 2024 de cijfers...

Totaal aantal objecten: 8.

Gekocht: 8.

Totaal uitgegeven: € 507,- euro (incl. verzendkosten).

Gedeeld door 8 is gemiddeld: € 63,38 euro per object.

Via kringloopwinkel: 2 (4, 5).

Marktplaats: 1 (1).

Via boekenmarkt: 4 (2.a, 2.b, 2.c, 2.d).

Via Ebay: 1 (3).

Modern: 1 (4).

Old & rare: 7 (1, 2.a, 2.b, 2.c, 2.d, 3, 5).

Augustus 2024: de aanwinsten...

1. "Verzameling van historische en politieke tractaten voorheen door den historieschryver Jan Wagenaar uitgegeven" (Amsterdam, 1779/1780). Twee delen (VIII) 351+16 blz. en  (VIII) 473+28 blz.) gebonden in volleren banden. Gekocht via Marktplaats voor € 80,- euro. Al heel lang wilde ik deze set hebben en toen een particuliere verkoper uit Wassenaar deze voor dit lage bedrag aanbood (een vierde van de prijs op Boekwinkeltjes) ben ik nog diezelfde dag in mijn auto gestapt om ze af te halen!

Convoluut in halfleren band met ex-libris "Bibliothèque de Th. de Jonghe" (devies: "Fortune ne vieillit pas") en een ex-libris van Mr. A. Lind. Hierin drie brand-keuren van Amsterdam gedrukt bij de stadsdrukker Pieter Hendrik Dronsberg plus een wijkopgave (2.c.).

2.a. "Brand-keure der stad Amsterdam, vervat in drie deelen" (Amsterdam, z.j. [179.])

b. "Keure en ordonnantie aangaande de wateren der stad Amsterdam" (Amsterdam, 1795).

c. Wijkindeling (60 stadswijken) met omschrijving van het blusgebied en waar de brandspuit en brand-emmers staan (z.p. [Amsterdam], z.p. [179.]).

d. "Ordonnantie en keure aangaande de brand in scheepen leggende voor de stad Amsterdam, vervat in drie deelen" (Amsterdam, 1792). Gekocht op de Deventer boekenmarkt voor € 100,- euro. Zie ook mijn blog: "De Deventer boekenmarkt, ruim 20 jaar later".

3. J. de Parival (1605-1669): "Les delices de la Hollande composés par le Sieur Jean de Parival, revues, corrigés, & augmentés de nouveau par François Savinien D'Alquie..." (Amsterdam, 1669). 

Uitgave in 12°. Inleiding/opdracht, 489 blz. plus een hoofdstukopgave; 15 platen (14 uitslaand): kaart van Nederland, uitvouwbaar panorama van Amsterdam, prent met schaatsers en stadsplattegronden van: Amsterdam, Alkmaar, Delft, Den Haag, Dordrecht, Enkhuizen, Gouda, Haarlem, Hoorn, Leiden, Rotterdam, Medemblik. Gebonden in contemporaine spitselband (overlapping vellum). Deze uiterst populaire reisgids verscheen voor eerst in 1651. Daarna volgde tal van herdrukken tot 1728 toe. Dit is de (zesde en) eerste geïllustreerde editie. Gekocht bij Octopus Biblio (Ebay) met wat vriendenkorting voor € 300,- euro (incl. verzendkosten).

4. Y. Saan (eindredactie): "Urbanus in Ouderkerk. Jubileumboek 1867-2017" (Zwanenburg, 2017). Voor mijn collectie lokale geschiedenis/Amstelland. Gekocht bij mijn lokale kringloop voor € 2,- euro.

5. H.J. van Wessem: "Ik kan Kostuumnaaien" (Leiden, 1913). Tweede ongewijzigde druk (de eerste verscheen in 1908) van deze schaarse uitgave die aansluit bij een boek dat ik al heb; H.E. van Dorp: "Ik kan Huishouden" (Leiden, 1911). Gekocht bij mijn lokale kringloop voor

€ 25,- euro.

Het jaar geboekt, juli 2024

In de rubriek 'Het jaar geboekt...' geef ik een overzicht van de aanwinsten van de (afgelopen) maand. Behalve de bronnen en 'de cijfers' zal ik mijn aanwinsten hier en daar toelichten en voorzien van (hyper)links. Na afloop van elk jaar geef ik een jaaroverzicht (met een link naar de diverse maandoverzichten).

Juli 2024 de cijfers...

Totaal aantal objecten: 7.

Gekocht: 7.

Totaal uitgegeven: € 169,65 euro (incl. verzendkosten).

Gedeeld door 7 is gemiddeld: € 24,24 euro per object.

Via kringloopwinkel: 4 (1, 2, 3, 4).

Marktplaats: 1 (6).

Via Boekwinkeltjes: 1 (5).

Via Bol.com: 1 (7).

Modern: 3 (3, 4, 7).

Old & rare: 4 (1, 2, 5, 6).

Juli 2024: de aanwinsten...

Ik deed weer diverse bijzondere vondsten deze maand in mijn lokale kringloop. Totaal betaalde ik voor vier uitgaven (1, 2, 3 en 4) € 21,75 euro

1. "De Banneling van Duivelseiland of voor eeuwig gescheiden?" (Utrecht, z.j. [1899]).

Een geïllustreerd geromantiseerd verhaal gebaseerd op de zaak Dreyfus bewerkt naar verschillende Duitse en Franse uitgaven. Vrij zeldzame colportage-uitgave waarmee werd gestart nog voordat diens proces definitief was afgelopen. Oorspronkelijk verschenen in 50 afleveringen (van zevenenhalve cent per stuk) bij de Christelijke uitgever Joh. de Liefde in Utrecht. Gebonden in twee delen (totaal 879 blz.) in originele linnen uitgeversband. Binnenkort meer hierover (en over nummer 5) in mijn blog: "De Dreyfusaffaire als sensatieroman in Nederland".

2. Nic. Tinbergen: "Klieuw" ('s Gravenhage, 1948). Bioloog Tinbergen tekende en schreef dit boek in 1942-1944 in het gijzelaarskamp in Sint-Michielsgestel als een feuilleton in brieven aan zijn kinderen. Het verhaal gaat over het leven van begin tot eind van een meeuw ('Klieuw') die ergens in een duingebied aan de Nederlandse kust leeft. Uitgever Boucher zat samen met Tinbergen in Sint-Michielsgestel. Het boekje kent verschillende herdrukken maar een eerste druk - zeker met stofomslag - is zeldzaam geworden.

3. N.C.F. van Sas: "De metamorfose van Nederland. Van oude orde naar moderniteit 1750-1900" (Amsterdam, 2004).

4. H. Mulisch: "De Aanslag" (Amsterdam, 1983). Mulisch bestseller verscheen in diverse oplagen maar een vroege druk, gebonden met stofomslag kom je niet zo vaak tegen voor twee euro en daarom mocht deze wel mee.

5. K. van den Trijsenberg: "Dreyfus 'de martelaar van het Duivelseiland". (Amsterdam, 1899). Dit is de eerste - uiterst zeldzame - geïllustreerde historische roman die in Nederland (onder pseudoniem) verscheen over de affaire Dreyfus. Alleen de Koninklijke Bibliotheek beschikt over een exemplaar. Oorspronkelijk verschenen in twee delen (dl.1. 367, dl.2. 359 blz.). Gekocht via Boekwinkeltjes bij antiquariaat Fahrenheit 451 voor € 80,50 euro (incl. verzendkosten). 

6. "Wordt ook uw kerk een paardenstal?" (z.p. [Utrecht?], z.j. [1936]). NSB brochure met aansprekende omslagillustratie (gesigneerd linksonder M.M.). Gekocht via Marktplaats voor € 31,20 euro (incl. verzendkosten).

7. A. de Jong: "Joost Halbertsma 1789-1869 een biografie. Triomfen en tragedies van een uitmiddelpuntig man" (Grou, 2018). Veelgeprezen biografie (winnaar van de Dr. Joast Halbertsmaprijs 2022) over deze Friese dominee en (historisch) letterkundige. Gekocht via Bol.com voor € 36,20 euro (incl. verzendkosten).