Hoe Perkamentus Aleidis van Holland weer thuis bracht

Op 8 april 2009 startte Perkamentus zijn onvolprezen (we)blog met het stukje ‘Marktplaats’.
Ik ga hier niet herhalen wat ik toen schreef maar aan mijn mening destijds over het fenomeen Marktplaats als verzamelplek van geleerden en dommen, kennis en onkunde, schatten en troep, geluk en oplichting is sindsdien niets veranderd.

Ik heb in de loop der tijd naast boeken allerlei verzamelwaardige items gekocht voor weinig. Mijn vorige stukje ‘Clichés’ is daar een voorbeeld van en wie verder door dit blog bladert komt verschillende andere voorbeelden tegen.
Slechts één keer werd ik belazerd door een verkoper die mij een boek verkocht waaruit alle illustraties waren gesneden (en ‘vergat’ om dat in zijn advertentie te vermelden). Verlies: vijfentwintig euro.

Een enkele keer volgt er op een vondst/aankoop een bijzonder onderzoekavontuur.
Dit verhaal is daar een mooi voorbeeld van. Het begon allemaal met deze Marktplaatsadvertentie.

Het kostte mij geen vijf minuten om uit te vinden dat A: de beschrijving niet juist is (met uitzondering van de woorden 'zeldzaam' en 'zelden') en B: wat het wel is. Ik bood direct vijftien euro en ontving enkele minuten later bericht dat de verkoper akkoord ging. Een week later lag het object op mijn bureau.
Nou bent u natuurlijk nieuwsgierig naar hoe dat bij mij werkt en wat het dan wel is?
Welnu; bij Marktplaats doorloop ik regelmatig de rubriek ‘Antiek/Boeken en Bijbels’. Daar kwam ik dus die advertentie tegen. Tip 1. Snuffel en sneup.

Vervolgens de kop van de advertentie; ‘18de eeuws broodzegel’. Dat trok meteen mijn aandacht. Nooit van gehoord. Wat is dat? Tip 2. Wees nieuwsgierig.

Toen de blik op de afbeelding. Die leerde mij dat het geen 18de eeuws zegel was maar een middeleeuws zegeltype. Dat is een oordeel gebaseerd op aanwezige kennis die gevormd is door studie, belezenheid en interesse. Die kennis heb je, of niet, maar in principe zou je ook zonder aanwezige kennis al heel ver komen als je je (als verkoper of koper) verdiept in het object. Zo valt er al veel over te leren door het lezen van het lemma ‘Zegel (oorkonde)’ op Wikipedia. Tip 3. Wees onderzoeksmatig.

De volgende stap was mijn bibliotheek. Daarin staat ondermeer de tweedelige uitgave van J.G. Kruisheer: “De oorkonden en de kanselarij van de graven van Holland tot 1299”
(’s-Gravenhage-Haarlem, 1971). Deel één bevat een hoofdstuk (III) over ‘De zegels’ met een beschrijving van de zegeltypen (3, blz. 52-54), en deel twee ‘afbeeldingen en beschrijvingen van de zegels’. Kruisheer onderscheidt de volgende vijf zegeltypen:
1. Ridderzegel en jachtzegel,
2. Troonzegel,
3. Het staande-figuur type,
4. Zegel met afbeelding van de zegelaar op zogenaamde fantasiewijze,
5. Het heraldisch zegel.

Het gaat volgens zijn omschrijving om het eerste type. Middeleeuwse ridders werden vaak weergegeven in volle wapenuitrusting met lans of geheven zwaard op een galopperend paard. In dit geval zit de zegelaar op een stappend paard met op zijn linkerhand een valk waaruit de conclusie valt te trekken dat het om een jachtzegel gaat. De volgende vraag is van wie? Tip 4: Blijf vragen stellen, daag jezelf uit.

Kruisheer geeft de namen van een aantal hoogadellijke vrouwen en mannen die zo zegelden en daarmee gewapend zocht ik in deel twee op afbeelding.
Handig ter identificatie is voorts dat van het dekkleed van het paard vier slippen onder de paardenbuik zichtbaar zijn. Het randschrift is grotendeels verloren gegaan maar ter hoogte van het paardenhoofd staan duidelijk nog de letters 'IS'.

Het kost dan niet veel moeite meer om te achterhalen dat het gaat om het zegel, in witte was, van Gravin Aleidis van Holland (1228-1284) die tussen 26 maart 1258 en 22 januari 1263 als ruwaardes (tutrix, baus) van Holland en Zeeland optrad voor haar neefje, de onmondige Graaf Floris V (1254-1296).
De grafelijke hof chroniqueur Melis Stoke (ca. 1325-ca. 1305) schreef daarover het volgende in zijn rijmkroniek :
"Doe si haren lieve broeder
Hadde begraven / nam si in hant
Haren Neve / eň al sijn lant;
Want si de naeste was gheboren:
En berechte / al wijt horen /
T Graeffscap / eň dat jonghe kint /
Daer wonder of ghesciede sint".

De eerdergenoemde letters 'IS' zijn van het woord ‘COMITIS’ en het volledige randschrift luidde: “+ ALEIDIS : SORORIS : WILLI : COMITIS HOLENDIE”.
Aan de achterzijde is de afdruk zichtbaar van het tegenzegel (met het vrijwel onleesbare randschrift: “CLAVIUS SIGILLI”).
Overigens verwijst Kruisheer regelmatig naar: “Historia Critica Comitatus Hollandiae et Zeelandiae ab Antiquissimis Inde Deducta Temporibus” (Middelburg 1777-1782). van Adriaan Kluit (1735-1807), waarover ik eerder schreef, en die een mooie uitvouwbare illustratie bevat (Tom II. pars II, tabula XIV) met daarop, geheel links, het bewuste zegel van Aleidis aan een streng of koord.

U verbaast er zich wellicht over dat iets dergelijks los door het handelscircuit zwerft?
Ik niet.
In het verleden zijn lak- en waszegels veelvuldig legaal dan wel illegaal van brieven en oorkonden geknipt en verzameld (net als handtekeningen en ex-libris!).
Grote gevolgen in dit opzicht had de val van het zogenaamde ancien régime, eind achttiende eeuw, toen talloze kloosters en abdijen werden opgeheven en gesloten en hun bibliotheken en archieven werden opgedoekt, verkocht en verspreid raakten.
Eind negentiende eeuw verscheen er zelfs een handleiding, speciaal voor jongeren geschreven, van de Amsterdamse stadsarchivaris Mr. N. de Roever Az. (1850-1893):
“Het verzamelen van zegels. Handboek voor het aanleggen van eene zegelverzameling”
(Leiden, z.j.). 
Mede dankzij deze - thans wat ongewone - verzameldrift beschikken diverse instellingen zoals het Centraal Bureau voor Genealogie en het Koninklijk Oudheidkundig Genootschap over ruime collecties losse lak- en waszegels.

Als we er van uitgaan dat mijn zegel ooit gehangen heeft aan één van Aleidis' oorkonden die Kruisheer beschrijft welke komen dan in aanmerking?
Van de zesentwintig oorkonden (nummers 357 t/m 382) zijn er dertien origineel, de rest afschriften of concepten (waaraan nimmer een zegel heeft gehangen). Van die dertien zijn er vier waarvan het zegel mist. Twee daarvan vallen af.
Eén (nr. 370) heeft ooit met een streng of koord aan de oorkonde gehangen en de ander (nr. 361) hing ooit aan een dubbele perkamenten strook (Kruisheer, blz. 486, bevestigingstype 10). Door het restant van mijn zegel loopt echter duidelijk een enkele strook perkament (bevestigingstype 13), die ter hoogte van de breuk ca. 11 mm breed is. Blijven over de nummers:
- 366 (oorkonde d.d. 30 januari 1260, origineel Rijksarchief te Antwerpen; archief Sint Bernardsabdij te Hemiksem) en
- 371 (oorkonde Middelburg d.d. 15 december 1260, origineel Archief Grootseminarie te Brugge; archief Ten Duinen-Ter Doest, charter nr. 352).

De volgende stap was het inwinnen van informatie over deze twee oorkonden bij de desbetreffende archieven, in het bijzonder over de bevestigingsstroken (ook wel de 'zegelstaart' genoemd), of wat daarvan over is. In mijn e-mail schreef ik ook dat ik voornemens was om het zegel te schenken aan die archiefinstelling waar de oorkonde berust waar ze ooit aan heeft gehangen. Uiteraard onder mijn gebruikelijke voorwaarde bij dergelijke schenkingen, namelijk een vermelding in hun periodiek.
Tip 5. Wees je bewust van je bezit maar wees niet bezitterig.

Behalve dat het waszegel kwetsbaar is en geconserveerd moet worden (er is een breuk) is het logisch om het te bewaren bij de oorkonde die het ooit bekrachtigde. Los heeft het geen betekenis en is het niets anders dan een curiosum zonder historische context, ontoegankelijk in een particuliere verzameling.

Al vrij spoedig na het versturen van mijn e-mail ontving ik de gewenste informatie van
dr. Michel Oosterbosch van het Rijksarchief te Antwerpen en van drs. Kurt Priem, archivaris van het Grootseminarie in Brugge. Daaruit bleek dat mijn zegel ooit moet hebben gehangen aan de oorkonde die berust in Antwerpen. De schuine breuk komt overeen evenals de dikte van de afgebroken strook.
U ziet hier een afbeelding van de desbetreffende oorkonde zonder het zegel dat (volgens het “Oorkondenboek der abdij van S. Bernaarts op de Schelde” (Brussel, 1911-) van P.J. Goetschalckx en B. van Doninck) in 1911 al niet meer aan deze oorkonde hing.
Ter vergelijking er onder een afbeelding van een andere oorkonde in het Rijksarchief Antwerpen waar eenzelfde zegel nog wel aanwezig is.

Inmiddels is Aleidis van Holland weer thuis om de oorkonde waaraan ze ooit hing opnieuw te bezegelen. Een mooie bekroning van dit onderzoekavontuur dat op een sombere zaterdagmiddag begon.