Catechismus

Ik zal het maar opbiechten; ik ben niet Rooms-katholiek.

Ik ben ook geen lid van een kerkgenootschap en ga niet regelmatig naar de kerk. In een grijs verleden ben ik Nederlands-hervormd gedoopt (door dominee H.J. Kater), en het bewijsje daarvan bewaar ik nog steeds tussen mijn genealogische paperassen.
Gelovig noch vroom, en toch bezit ik naast een gewoon bijbeltje een Rooms-katholieke en Protestantse (Heidelbergse) catechismus.
Een catechismus bevat 'de regels van het spel' een soort 'roadmap' voor het geloof, zo lees ik bij Wikipedia; "Een catechismus (van het Griekse: Κατήχησις, katechesis = onderricht) is een opsomming van de leer van een bepaald kerkgenootschap waarin al zijn dogma's systematisch en voor leken begrijpelijk worden gegeven en uitgelegd".

Anders dan bij bijbels ken ik geen specifieke verzamelaars van catechismussen. Dat je ook daarvan een enorme collectie kunt aanleggen moge duidelijk zijn. Net als bij bijbels is de diversiteit, zowel in druk als uitvoering enorm en sommigen, zoals de 'Goudse catechismus' uit 1607, zijn zeer zeldzaam.

Mijn laatste catechismus trof ik aan op de vrijdagse boekenmarkt op het Amsterdamse spui. Twintig euro betaalde ik voor een prachtige "Catechismus met platen opgeluisterd" (Paris, 1912). Het is een smetteloos groot exemplaar (26 cm. breed en 36 cm. hoog) met zeventig prachtige houtgravures van diverse kunstenaars.
Ik raakte vooral gefascineerd door die paginagrote platen met hun gedetailleerde Rooms-katholieke klassieke verbeelding van een vurige hel, een stralende hemel, duivels (met hoornen en vlerken) en engelen met lange lokken (in lange rokken). De afbeeldingen zijn zoals op de titelpagina staat "de herleiding der 70 kleurensteendrukken van den Grooten Catechismus met platen (48 x 66 cm.)". Die chromolithografieën treft u hier aan en de zwart-wit afbeeldingen hier (waar u tevens voor een paar euro een moderne herdruk kunt kopen). Antiquarisch vond ik overigens maar één origineel exemplaar ('Zeldzame Nederlandse uitgave!'), te koop voor ruim zestig euro.

De doelgroep van dit stukje aanschouwelijk geloofsonderwijs in boekvorm betrof de voornamelijk jeugdige catechisanten. Deze krakkemikkige Nederlandse vertaling van een in Frankrijk gedrukte catechismus was niet bedoeld voor de Nederlandse markt, maar voor de Belgische/Vlaamse. Dat blijkt bijvoorbeeld uit de voor ons soms zonderlinge woordkeus zoals bijvoorbeeld 'Sinksen' voor Pinksteren!
Geen wonder dus dat ik in Delpher nergens een reclame advertentie vond. Met wat zoekwerk kwam ik er achter dat mijn aanwinst bij "Maison de la bonne presse" verkrijgbaar was in het Frans (gepubliceerd in 1908) en Nederlands (gepubliceerd in 1909 en 1912). De Nederlandstalige uitgave kende in ieder geval twee uitvoeringen. Een luxe gebonden in linnen met goudopdruk en een eenvoudige gebonden in papieren omslag. Ik bezit de laatste, maar mijn exemplaar werd destijds wél ingebonden, zij het in een eenvoudige maar doelmatige band waarop de originele titel en achterflap werden geplakt.

Het draait bij deze catechismus natuurlijk vooral om de illustraties. Twee daarvan wil ik er uitlichten en wel nummer 12 (Negende artikel: 'Ik geloof een heilige Katholieke kerk') en nummer 17 (Twaalfde artikel: 'Ik geloof het eeuwige leven'). Uit de eerste afbeelding blijkt wel dat men de actualiteit niet uit het oog verloor want de rechtsonder afgebeelde Paus heeft het gezicht van Pius X (1835-1914) die toen op de Heilige Stoel in Rome zat.

De tweede is een prachtig gedetailleerde afbeelding van de hel. Anders dan de voorgaande een foto uit mijn boek omwille van de letters en tekst in de illustratie (die bij de verkrijgbare moderne herdruk zijn vertaald!). De hel werd (of is het 'wordt'?) bereikt door één van haar zeven poorten, voor elke hoofdzonde een andere poort.
V.l.n.r. zijn dat; Colere = gramschap (Leeuw), Gourmandise = gulzigheid (Varken),
Avarice = gierigheid (Pad), Orgueil = hovaardigheid (Pauw), Luxure = onkuisheid (Bok), Envie = nijd (Slang), Paresse = traagheid (Schildpad).
Dat wordt bij mij nog lastig kiezen en bij u?

Mijn andere catechismus - ooit gekocht van een mede-bibliofiel - is "De Heidelbergsche Katechismus; met de voornaamste Schriftuur-plaatsen, op iedere Vraag en Antwoord toegepast; tot stichting der Gemeente en leering der christelijke Jeugd" (Amsterdam, 1823). Het is een nieuwe en verbeterde uitgave van de editie uit 1808.
Bijzonder aan deze niet geïllustreerde pocketuitgave is dat het vooralsnog om een uniek exemplaar gaat dat niet voorkomt in L.G. Saalmink: “Nederlandse bibliografie 1801-1832” (Houten, 1993).
Alleen in de collectie van het Nederlands schoolmuseum bevind zich een ouder ongedateerd exemplaar en bij Google books kunt u bladeren in een tien jaar jonger exemplaar uit 1833.
Het boekje biedt naast de 129 vraag en antwoordlessen verdeeld over 52 zondagen ook verschillende gebeden.

De uitgevers Schalekamp en Van de Grampel waren “Boekverkoopers op den N.Z. Voorburgwal / Over de Nieuwe Kerk / In de zwarte Hen”. In dezelfde winkel zat vanaf het midden van de 18de eeuw Adam Meyer “over de Onvolmaakte Tooren. In De Zwarte Hen”. Diens impressum vermeldde ook wel eens de Stilsteeg, zodat we deze boekwinkel kunnen situeren in de tegenwoordige Paleisstraat.

Die 'onvolmaakte toren' was de voet van de kerktoren van de Nieuwe kerk naast het stadhuis (thans paleis op de Dam). De toren werd nooit afgebouwd en de stomp zien we terug als achtergrond voor de zwarte hen in het drukkersvignet. In 1783 werd het torenrestant grotendeels afgebroken en zie; ook op het latere drukkersvignet is het bouwsel verdwenen!

Overigens lijdt het geen twijfel of de benaming 'In de Zwarte Hen' gaat terug op een gevelsteen. Zou dat wellicht de gevelsteen zijn die ik ooit per toeval tegenkwam toen ik in Amsterdam/Buitenveldert door de Cuserstraat langs huisnummer 13 fietste?