De Amsterdamse wereldtentoonstelling en de Friese ramp (1883)

Dit verhaal begint zo'n drie jaar geleden.
Toen kocht ik voor slechts tien euro op een boekenmarkt een oblong boekje (13 x 19 cm.) met zestien lithografische afbeeldingen van Amsterdam. Op de voorzijde van de kartonnen omslag staat "Oud Amsterdam" met een afbeelding van het Rijksmuseum, het portret van de architect P.J.H. Cuypers (1827-1921) en een heraldische versiering met de letters 'W.E.' (Willem & Emma).
Achter de raadselachtige letters 'JV.A' linksonder gaat vermoedelijk uitgever 'JV' te Amsterdam schuil. Het bevat verder geen titelblad maar alleen de volgende zestien afbeeldingen:
1. De Heerengracht
2. De beurs (van Zocher (Gesloopt in 1903, thans de plek van warenhuis De Bijenkorf)
3. Paleis des Konings (Paleis op de Dam)
4. Prinsengracht
5. Natura Artis Magistra (Hoofdingang aan de Plantage Kerklaan)
6. Groenburgwal
7. Paleis voor Volksvlijt (Afgebrand in 1929)
8. Het Amstel Hotel (Gebouwd in 1863 naar een ontwerp van Cornelis Outshoorn)
9. De Schouwburg (aan het Leidseplein. Hier liep tot 1909 de Lijnbaansgracht, thans ligt hier het Kleine Gartmanplantsoen)
10. Oude Doelenstraat
11. De Pijpenmarkt (Nieuwezijds Voorburgwal, gedempt in 1884)
12. De Houtgracht (Waterlooplein. De gracht werd gedempt in 1882)
13. Oude Schans (met Montelbaanstoren)
14. Het Nieuwe Museum (Rijksmuseum, geopend in 1885)
15. Ooster Dok
16. Panorama (Gebouwd tussen 1879 en 1880 naar een ontwerp van Isaac Gosschalk. Het stond aan de Plantage Middenlaan 50 en werd in 1935 gesloopt)

Toen ik in de beeldbank van het stadsarchief Amsterdam zocht vond ik negen van de zestien illustraties terug. Uitgever was J.F. Haeseker en Co, uit Haarlem die de afbeeldingen in 1883 vervaardigde waarbij (soms?) gebruik gemaakt werd van fotovoorbeelden zoals blijkt uit deze illustratie van het Panorama (foto: stadsarchief Amsterdam).

In dat jaar vond in Amsterdam een Wereldtentoonstelling plaats, officieel de Internationale Koloniale en Uitvoerhandel Tentoonstelling. Ruim een miljoen mensen uit vele landen bezochten toen het expositieterrein op het huidige Museumplein naast het (in aanbouw zijnde) toekomstige Rijksmuseum. De internationale toeloop verklaart meteen waarom de titels onder de afbeeldingen viertalig zijn, in het Nederlands, Frans, Engels en Duits.

Ongeveer een maand geleden zag ik op Marktplaats een Engelstalige brochure die tot mijn verbazing dezelfde zestien afbeeldingen bevat. Op de kleurige voor- en achterzijde (identiek aan elkaar) staat: “Remembrance Amsterdam. 16 views of the town with description 1883”, de al eerdergenoemde uitgever, de prijs; ‘50 cents’ en de drukker: Tresling & Co. Lith(ografie), Amst(erdam). Voor tien euro werd ik eigenaar en toen ik het thuis ontving zag ik dat het een tekstgedeelte bevat met een beschrijving bij de afbeeldingen door Martin Kalf(f) (1847-1897), redacteur van ’t Handelsblad’. Interessant is de mededeling op het titelblad: “For the benefit of the poor relations, left by the shipwrecked fishermen in the sea-disasters of the last month” (met nadere uitleg op de versozijde).

Uit krantenadvertenties blijkt dat deze brochure (in het Nederlands, Frans, Engels en Duits) goed verkocht want er verscheen zelfs een tweede oplage van 10.000 exemplaren!

De vissersramp van Paesens-Moddergat (Friesland) is thans geheel vergeten. Destijds werden er in heel Nederland inzamelingsacties gehouden ten behoeve van de achtergebleven nabestaanden van de slachtoffers.

Wie deze dorpen nu bezoekt treft bij de dijk een monument aan dat herinnert aan deze stormramp, die van 5 op 6 maart 1883 vele slachtoffers maakte, maar vooral in Paesens-Moddergat. Het werd op 6 maart 1958 onthuld door de Commissaris der Koningin in de provincie Friesland, Mr. H.P. Linthorst Homan (1905-1989). Op de zuil zit een stenen plaat met de onderstaande Friese tekst:

"A.D. 1883 stieken fan dit plak


109 fiskers mei 22 skippen yn sé.


Yn in swiere stoarm binne

83 man en 17 skippen bleaun.


As de dea it skip berint


Dan is der gjin ûntkommen.


O wetter, o wif elemint!


De sé hat jown, hat nommen.


1883 - 6 maert - 1958."

In het Nederlands:



A.D. 1883 kozen van deze plek


109 vissers met 22 schepen zee.


In een zware storm zijn

83 
Man en 17 schepen gebleven.


Als de dood het schip bedreigt


Dan is er geen ontkomen.


O water, o onzeker element!


De zee heeft gegeven, heeft genomen.



1883 - 6 maart - 1958.

Terug naar die wereldtentoonstelling in 1883 want in mijn verzameling zit nog een klein zeldzaam leporelloboekje (10 cm. x 7 cm.) dat ik u hier wil tonen.

Op de voorzijde staat: “Herinnering aan de Internationale Koloniale en Uitvoerhandel Tentoonstelling te Amsterdam 1883”.

De achterzijde vermeldt de prijs; 25 cent en tevens dat de graveur, drukker en uitgever Frans Schemm was uit Neurenberg, ‘Bayern’ (Franz Schemm Kunstanstalt Nürnberg).

Mijn exemplaar bevat tien gegraveerde afbeeldingen van de inzending van: Japan/Indië, China, Australië, Rusland, Beieren (toen nog een apart Koninkrijk!), Duitsland, Engeland, Frankrijk, België en Nederland. Van deze leporello bestaat een variant met dertien afbeeldingen van de diverse paviljoens en gebouwen alsmede het Rijksmuseum.

Maar hoe zit het met mijn album “Oud Amsterdam”, met alleen die zestien afbeeldingen? 

Vermoedelijk verscheen dat niet in 1883 maar twaalf jaar later in 1895 en werd het samengesteld uit het restant van de oplage uit 1883. Waarom 1895? 

Welnu, in dat jaar was er niet alleen een tweede Wereld Expositie in Amsterdam met een compleet nagebouwd miniatuur dorp “Oud-Holland” (waarvan ik een foto leporello bezit) maar bovendien een tentoonstelling in het Panoramagebouw getiteld “Oud Amsterdam”.

Het zou mij niks verbazen als het boekje destijds bij de gelijknamige tentoonstelling verkrijgbaar was. De oorspronkelijk bijbehorende informatieve tekst kon vervallen.
De vissersramp van Paesens-Moddergat was inmiddels een vage herinnering geworden en de beschrijvingen van Martin Kalff waren gedateerd en hier en daar ingehaald door de werkelijkheid.
Zowel de oorspronkelijk viertalige uitgave uit 1883 als het vermoedelijk twaalf jaar later samengestelde album "Oud Amsterdam" kom je nog wel eens antiquarische tegen voor bedragen tussen de vijfentwintig en vijftig euro.

Mocht u - tot slot - ook nog even een kijkje willen nemen op de Amsterdamse wereldtentoonstelling van 1895, kijk dan even hier!