Het is dit jaar precies vijftig jaar geleden dat in het dorp Amstelveen het 'huis met de kogel' werd gesloopt. De (halve!) ingemetselde kogel boven de ingang die het huis (dorpsstraat 59) zijn naam gaf was een tastbare herinnering aan de felle gevechten tussen patriotten en Pruisen op 1 oktober 1787. Al eerder, in de jaren 1920/1921 waren de schansen (batterijen) rondom het dorp weggegraven en dus herinnert er anno 2018 niets meer aan die roerige oorlogsdagen dan wat papieren verslagen.
Voor de met onze vaderlandse geschiedenis wat minder bekende lezers verwijs ik graag naar mijn eerder geschreven stukjes 'Oranje boven!' en 'Dresseren en beschaven', waarin ik kort over de politieke situatie schrijf en het conflict dat in 1787 leidde tot een Pruisische militaire inval onder leiding van veldmaarschalk Karel Willem Ferdinand Hertog van Brunswijk-Wolfenbüttel (1735-1806). Zijn leger, van ongeveer 20.000 man, veroverde op weg naar Den Haag en Amsterdam in korte tijd tal van plaatsen maar alleen bij mijn woonplaats Amstelveen en het naburige dorp Ouderkerk aan de Amstel kwam het tot heftige en verbitterde gevechten.
Over de Pruisische veldtocht van 1787 zijn in de loop der tijd verschillende publicaties verschenen.
Ik heb in mijn goed gevulde bibliotheek een mooi exemplaar staan van de zeldzame uitgave van J.M. Vervat: "De Pruisen voor Amsterdam in 1787" (Amsterdam, 1887) dat ik alweer vele jaren geleden voor dertig gulden kocht bij antiquaar Putman (1923-2013). Vervat beschreef nauwkeurig wat er in die dagen rondom de hoofdstad gebeurde en baseerde zich onder andere op de ruim tien jaar daarvoor verschenen studie van Theodor von Troschke (1810-1876): "Der preussische Feldzug in Holland 1787" (Berlin, 1875), dat in hetzelfde jaar in het Nederlands verscheen (vertaald door K.H.J.J. Hirschmann). Zowel Vervat als Troschke maakten dankbaar gebruik van de meest bekende achttiende eeuwse contemporaine bron met betrekking tot deze veldtocht; het boek van de Pruisische vleugeladjudant van de Hertog van Brunswijk, Theodor Philipp von Pfau (1727-1794): "Geschichte des Preußischen Feldzuges in der Provinz Holland 1787" (Berlin, 1790). Hiervan verscheen destijds ook een Franse (1790) en Nederlandse (1792) vertaling.
So far so good...
Enkele weken geleden trof ik tijdens mijn boekensneupen op Marktplaats een pamflet aan met de titel: "Dag-journael, van de merkwaerdigste gebeurtenissen, by het in Holland ingerukte Pruissische corps-troupen onder het hoog bevel van zyne doorluchtige hoogheid den heere Hertog van Brunswyck voorgevallen" (In 's Gravenhage, z.j. [1788]).
De aanbieder, 'Books4U' oftewel antiquariaat Jan Poutsma uit Kampen vroeg en kreeg er een forse € 40,- euro voor, exclusief verzendkosten.
Een rood ex-libris op de achterzijde van het titelblad laat zien dat het ooit behoorde tot de bibliotheek van de medicus en seksuoloog Lucien von Römer (1873-1965). Het pamflet van de Haagse drukker en uitgever J.F.J. de Agé (Knuttel 21739 en 21740) bestaat uit vier genummerde afleveringen (nr. 1. blz. 1-12, nr. 2. blz. 13-20, nr. 3. blz. 21-28, nr. 4 blz. 29-40, totaal veertig bladzijden inclusief de blanco omslag).
Mijn exemplaar bevat drie afleveringen in eerste druk (1, 2 en 4) en één aflevering (3) in tweede druk. Ze komen alle vier voor in de STCN met uitzondering van het tweede deel in eerste druk. Alleen de eerste aflevering eindigt met een vignet, de overige met vermelding van de drukker en de prijs, respectievelijk twee, twee en drie stuivers.
De vier nummers bevatten nauwkeurige aantekeningen over de militaire acties in september en oktober 1787 en dat nota bene twee jaar vóór de publicatie van Pfau (en vier jaar voor de Nederlandse vertaling)! Die primeur verklaart meteen waarom het met 'meer dan gewoone graagheid, by onze Landgenooten' werd ontvangen en De Agé al in juli 1788, in de 'Delftsche Courant', kon adverteren met de vierde druk van de vier nummers (a tien stuivers). Hoe was het überhaupt mogelijk dat die kleine Haagse boekverkoper uit de Vlamingstraat, zo snel na de gebeurtenissen, daarvan gedetailleerd verslag kon doen?
'Wezel' is de Duitse stad Wesel, de plaats waarheen het Pruisische leger zich begaf na afloop van het Hollandse avontuur. Ze voerden een flinke oorlogsbuit mee, maar ook een behoorlijk aantal krijgsgevangen gemaakte Hollandse patriotten, zowel burgers als militairen. Die werden pas begin december 1787 weer vrijgelaten en de conclusie ligt voor de hand dat via één van hen De Agé de beschikking kreeg over 'copie' aantekeningen van.... Ja, van wat en wie eigenlijk? Het 'Kriegstagebuch' van Von Pfau?
Dat leek mij mogelijk, maar Pfau - dacht ik - was vast en zeker niet de enige Pruisische officier geweest die destijds van dag tot dag de belangrijkste (militaire) gebeurtenissen had genoteerd. En inderdaad; hij bleek zelfs niet de eerste wiens aantekeningen over de Hollandse veldtocht van 1787 in boekvorm waren verschenen. Er bestaat een zeldzaam, enkele jaren eerder (1789), anoniem uitgegeven boekje. Troschke kende het en beschreef het als volgt:
"Tagebuch von dem preussischen Feldzug in Holland 1787. Ohne Angabe von Autor, Druckort und Jahreszahl. 160 Seiten klein = Oktav. Da die kleine mit Wahrheitsliebe und Verständniss abgefasste Schrift älteren Datums als die vorgenannte (Pfau!) zu sein scheint, so muss sie bei vorkommenden Abweichungen nach dieser verbessert werden. Hin und wieder finden sich Stellen, die zur Ergänzung des grösseren Pfau'schen Werkes willkommen sind. Von verschiedenen Seiten wird die Vermuthung aufgestellt, dass auch dieses Werk von Pfau sei, was Vieles für sich hat." (blz. 9/10).
Ook Vervat noemde het, weliswaar in slechts één voetnoot (blz. 53), en schreef het toe aan ene 'Von Bernuth', maar volgens de meest recente gegevens was de auteur Friedrich Wilhelm Franz Philipp Christian von Kleist (1752-1822), die specifiek voor zijn inzet tijdens de Pruisische veldtocht de 'Pour le Mérite' kreeg opgespeld.
Direct begon ik met het vergelijken van de teksten van Von Pfau, Von Kleist en mijn pamflet. Al gauw kwam ik tot de overtuiging dat Von Kleist de bron moet zijn geweest voor de pamflet-uitgave van De Agé. De informatie in het pamflet is in de uitgave van Von Kleist grotendeels terug te vinden tussen bladzijde 17 t/m 137. Vaak letterlijk, zoals het verhaal in nummer 4 over de herovering van een in de strijd achtergelaten klein kanon door de Pruisische compagnie Grenadiers van kapitein Ehrlich onder leiding van luitenant Van Fahrendorff. De grenadiers waren teruggekomen met het geschut en hadden triomfantelijk geroepen: "Nun hohlen wir auch die Grotze". Deze vreugdekreet komt niet voor bij Pfau maar wel bij Von Kleist (blz. 130). Ik vond trouwens ook details in het pamflet die niet in het boekje staan maar dat is niet meer dan logisch omdat De Agé in de inleiding van nummer 4 nadrukkelijk stelt dat hij gebruik maakte van het 'origineele manuscript'.
De eerste drie delen met aantekeningen van Von Kleist verschenen bij De Agé snel na elkaar. Deel 2 eindigt als enige van alle afleveringen met de mededeling: "(Het Vervolg in de aanstaande Week)". Nummer 4 volgde geruime tijd later: "zynde niet gelyk de voorige Nos. met den druk gemeen gemaakt".
Vermoedelijk ontving De Agé al eind 1787 stukje bij beetje aantekeningen uit het manuscript van Von Kleist. De indeling in vieren maakte hij vervolgens zelf, ook al suggereert de inleiding van nummer 2 anders, maar: "met myn voorheen uitgegeeven eerste journaal..." lijkt mij toch echt de uitgever aan het woord te zijn!
De conclusie lijkt mij duidelijk. De Agé drukte de aantekeningen, "Naer de Copie van Wezel, uit het hoogduits vertaeld", zo snel mogelijk af. Hij liet zich de primeur niet ontgaan en zo werd zijn pamflet over de Pruisische veldtocht en de gevechtshandelingen in 1787 een bestseller en de eerste publicatie daarover die in Nederland en Duitsland verscheen.
Geen opmerkingen:
Een reactie posten