Boekenland

“Wie gek is op prachtige gedetailleerde fantasiekaarten moet even kijken op de website van Studio (Martijn) Kessler. Als ik nog eens veel geld heb laat ik er een maken van het Nederlandse (oude) boek-landschap. Wordt geen grote kaart, is maar een klein wereldje (en wordt steeds kleiner)”.

Dit was mijn reactie een paar weken geleden bij het Artistiek Bureau van Nick ter Wal op het stukje ‘Keuterland’ waarin hij sprak over zijn voorliefde voor imaginaire kaarten of fictieve cartografie.
Of het toeval is laat ik gaarne over aan het oordeel van mijn lezers maar toen ik afgelopen week Marktplaats afstruinde trof ik een ongekleurde imaginaire kaart aan met een voor boekenliefhebbers wel heel aansprekende titel: “Kaart van Boekenland”.
Door bestudering van de diverse detailfoto’s die bij de advertentie stonden rees bij mij het vermoeden dat het ging om een stukje handwerk. De hoofdletters leken mij gekalligrafeerd en de overige tekst (topografische namen e.d.) ingetypt. Helaas was de korte tekst rechtsonder, waar ik de kunstenaarsnaam en een jaartal vermoedde, niet goed leesbaar. Ik bood tien euro exclusief verzending.

Ondertussen begon ik mijn onderzoek naar de toekomstige aanwinst en typte op Google het trefwoord ‘Boekenland’ in. Tot mijn verbazing vond ik al vrij snel een gekleurde versie van dezelfde kaart in de webshop van Bijzondere Collecties van de Universiteit van Amsterdam “uitgegeven te ’s-Gravenhage tijdens de bezettingsjaren ‘Aangeboden door Boekhandel A. Koens’; naar een Duits voorbeeld uit 1938 door Alfons Woelfle”.

Een reproductie van de kaart kost daar op origineel formaat € 28,95 (zonder lijst) dus teveel had ik voor mijn ingelijste exemplaar zeker niet betaald. Desondanks bekroop mij een gevoel van lichte teleurstelling dat ik kennelijk niet een uniek exemplaar had gekocht.
Dat zou echter iets anders uitpakken.

Door de beschrijving bij de reproductie kwam ik op het spoor van de illustrator en boekkunstenaar Alfons Wölfle (1884-1951) die in 1938 deze “Karte des Bücherlandes” tekende. Over de ontstaansgeschiedenis vond ik het volgende:

"Der 1884 in Freising geborene Alfons Woelfle, bekannt als Buchillustrator, Maler und Mitarbeiter bei der ‘Jugend’ und beim ‘Simplicissimus’, kam im Jahre 1938 ins Haus des Münchener Verlegers Dr. Ernst Heimeran mit einer nachgezeichneten Barockkarte über das Thema ‘Land der Liebe’.

Dr. Heimeran hatte grosse Freude an der Art des Werkes, konnte sich aber nicht entschliessen, die Nachzeichnung einer schon vorhandenen Karte zu veröffentlichen. Im Gespräch mit Woelfle kam er aber auf ein neues, noch nie aufgegriffenes Thema: das Land der Bücher.
Es begann nun, im Wetteifer mit Woelfle, im Verlag ein lustiges Überlegen, und jeder steuerte etwas bei - es ging zu wie bei einer richtigen grossen Familienbastelei.

Zum Schluss war die unterhaltsame, unter Sammlern sehr beliebte Gattung der Phantasiekarten ein neues Gebilde vermehrt, das vollendet in den allen beschwingten Einfällen offenen, humorvollsten und kauzigsten aller deutschen Verlage passte. Im Kernpunkt der 25 x 35 cm messenden handkolorierten Karte liegen die Vereinigten Buchhandelsstaaten mit der Provinz Antiquaria, vor deren Grenzen bedenklich nahe die Schleuderer und Ramscher siedeln. 

Die Hauptstadt heisst Officina, zu deren von Lektoren bemannten Wällen ein sehr schmaler Autorenpfad hinaufführt. Im angegliederten Land Makulaturia ragen die Pyramiden der Ladenhüter hoch in die Luft. Um das Kernland des Buchhandels lagern nacheinander drei Staaten: im Süden das Reich der hohen Poesie, das sinnigerweise den Umriss einer meerumrauschten Leier hat, und vor dem die Flachländer der Massenschreiber und der Rezensenten sich ausdehnen, zum Teil bis in die Republik der Leser mit ihren noch unerforschten Absatzgebieten hinein. Nach Norden folgen die Zonen der materialliefernden Tintenseen und Zellulosewälder, während im Osten die bibliophilen Erlesenheiten als Inseln aus dem Meer der Neuerscheinungen ragen.

Eine kleine Reise durch die assoziationsreichen Landschaften dieser Karte, die spielerisch ‘Geographie’ und Literatur durcheinandermischt, bietet dem Bücherfreund allerlei ergötzliche Überraschungen. Für den Liebhaber der Musik stellte Wolfgang Felten im gleichen Verlag eine ‘Karte des Notenmeeres’ zusammen, während Alfons Woelfle für Heimeran noch eine ‘Karte von Goethes Lebensreise’ zeichnete” (Librarium, Zeitschrift der Schweizerischen Bibliophilen-Gesellschaft, Jrg. 1 (1958), Nr. 2, S. 40 f.).

Toen ik de afbeelding van een origineel Duits exemplaar nog eens vergeleek met de Nederlandse heruitgave bij Bijzondere Collecties viel het mij plotseling op dat de titelletters in de cartouche anders waren dan bij het exemplaar dat ik via Marktplaats had gekocht.
Dat gold ook voor de topografische namen maar bovendien waren die vaak geheel anders en als het ware geactualiseerd.

Nogmaals raadpleegde ik alle verwijzingen van Google en nu deed ik een opmerkelijke vondst. In Boekblad 1987 (vol. 154, nr. 20, blz. 7) trof ik een boekverkopers column aan “Doe-het-zelf” geschreven door Paul Hogervorst, oud-directeur van boekhandel Broese (Oudegracht 167) te Utrecht, thans Polare. Een e-mail naar Boekblad was voldoende om hiervan een afbeelding te krijgen. Enfin, leest u zelf maar.

En zo ontving Perkamentus toch nog een bijzonder exemplaar (rechtsonder gesigneerd met PPH fec. 1978). Paul moet alleen nog even hier reageren en vertellen aan wie hij de kaart - van Boekenland in 1978 - destijds heeft geschonken.