Bij velen zal het woord ‘panorama’ associaties oproepen met het bekende Panorama Mesdag in Den Haag. Dit panorama, een schilderij van bijna 15 meter hoog en een lengte van ruim 114 meter rond, stelt Scheveningen en omstreken voor. Het werd in 1881 geschilderd door Hendrik Willem Mesdag (1831-1915). Panorama Mesdag is als één van de weinige 19de eeuwse panorama’s bewaard gebleven dankzij het feit dat Mesdag zelf voor het behoud en de exploitatie ervan een familievennootschap oprichtte.
De geschiedenis van deze ‘algezigten’ startte een eeuw eerder. In 1792, schilderde de Ier Robert Barker (1739-1806) een panorama van Edinburgh en omgeving (een patent voor de techniek kreeg hij al in 1787). In de daaropvolgende 19de eeuw werd het een rage. Alleen al tussen 1793 en 1863 moeten er zeker 126 panorama’s in Europa zijn geweest!
Van de vier panorama’s van Amsterdam die tussen 1804 en 1829 werden geschilderd is niet één bewaard gebleven. De verrassing was daarom groot toen in 2003 in de collectie van het Koninklijk Oudheidkundig Genootschap voorstudies werden ontdekt van het derde panorama uit 1818, geschilderd vanaf de (in 1829 afgebroken) Haringpakkerstoren aan het IJ. Dit panorama werd in opdracht van de bekende Amsterdamse boekhandelaar en uitgever Evert Maaskamp geschilderd door 'Stads- en Scheeps-Schilders' Cornelis de Kruyf (1774-1828) en Wijbrand Schaap (1766-1821). Het was het tweede grote panorama dat in opdracht van Maaskamp werd vervaardigd. Over zijn eerste, een weergave van de Slag bij Waterloo, verhaalde ik eerder in ‘Panorama Rarissima’. Ook dit Amsterdamse ‘algezigt’ werd vanaf 1818 tentoongesteld in het ronde houten gebouwtje tegenover de Schouwburg op het Leidseplein.
In deze ruimte (zeven meter hoog en zeventien meter in doorsnee) bevond zich een rond podium van circa twee meter hoog.
De bezoekers hadden zo de illusie dat ze zelf op de Haringpakkerstoren stonden en rondom uitzicht hadden op de stad en het IJ. “De beschouwer, die met de stoffering eenigzins bekend is, zal spoedig ontdekken, dat de voorwerpen, welke in deze Panoramatische vertooning voorkomen, het tijdstip van de maand October 1817 voorstellen…”, schreef Maaskamp.
Net als bij zijn eerste panorama liet Maaskamp een thans zeldzame brochure drukken die hij opdroeg aan de Amsterdamse burgermeesters. Daarin werd eerst iets verteld over de ligging, de haven, de IJstroom en de oorsprong en oudheid van de stad. Vervolgens werden de verschillende gebouwen en objecten beschreven, die op de los verkrijgbare panoramaprent waren genummerd.
.jpg)
Bij nummer 29, de Montelbaanstoren, schreef Maaskamp weinig vleiend over het eerste panorama van Amsterdam dat in 1804 door de Fransman Pierre Prévost (1746-1823) vanaf deze toren was geschilderd. Een winters, besneeuwd Amsterdam: “waarvan niets natuurlijk gelijkend was dan de sneeuw… De gelijkenis van alle voorwerpen die hier afgebeeld zijn en Amsterdam kenschetsen, kan men niet beter vergelijken als bij een Franschman die het Hollandsch naspreekt, en hetzelve in Parijs voor zuivere Hollandsche taal uitkraamt”.
Zo heel beroerd kan het panorama van Prévost toch niet zijn geweest want de Amsterdamse tekenaar Christiaan Andriessen (1775-1846), die het op 18 juli 1806 samen met zijn oom Anthony bezocht, schreef bij de tekening in zijn dagboek: “t zelve was uitmuntend fraai”!
Aan het eind van Maaskamp’s brochure wordt iets meer verteld over de “Stoffering: levendige en beweegbare voorwerpen in het panorama van Amsterdam…” om aan te geven dat de afgebeelde objecten niet anoniem of willekeurig waren gekozen. Zo blijkt het bij de op het IJ afgebeelde tweedeks fregatschepen te gaan om: ‘De nieuwe zeelust’, van kapitein Carel Frederiks (met als bestemming Batavia), de ‘Elisabeth Cornelia’ onder bevel van kapitein P.H. Bos, de ‘Zorgvuldigheid’, onder gezag van kapitein Johannes Hulsen (beiden met als bestemming Suriname) en tot slot, links voor gebouw 1 op de illustratie, voor de ‘Oude Stads-Herbergs-boom’, het fraai opgetuigde fregatschip met witte achterspiegel ‘de Semarang’ van kapitein Jan Scholtys (gereed voor afvaart naar Batavia, Semarang en Surabaya).
Zoals gebruikelijk bij dit soort efemeer drukwerk was de papierkwaliteit niet hoog. Ik heb mijn exemplaar onlangs laten restaureren en voorzien van een passende boeksimulant. Restauratie was nodig want de papieren omslag lag los. Juist die originele omslag geeft (zoals de bovenste foto's laten zien) onder de naam van de uitgever informatie prijs die niet in het boekje staat vermeld. Zo weten we dat de brochure los elf stuivers kostte en dat er twee plattegronden (één van het panorama en één van de stad) los verkrijgbaar waren voor vijf stuivers per stuk.
Vermoedelijk was de stadsplattegrond vooral bedoeld voor de buitenlandse toerist want: “Het doel van den ondernemer van dit Panorama is, om hetzelve zoo veel mogelijk als een topografisch plan der stad, met hare ligging aan den IJstroom te doen kennen. Hoeveel schoons, aangenaams en nuttigs levert deze beschouwing niet op voor den vreemdeling, die, met het plan en den platten grond dezer stad in de hand Amsterdam van punt tot punt kan nazien”.
In mijn brochure zit uitsluitend de panoramaprent en ook in het exemplaar dat ik zag bij Bijzondere Collecties van de Universiteit van Amsterdam trof ik alleen de panoramaprent aan. Helaas werd van dat exemplaar de originele omslag beplakt met bruin gespikkeld papier!
Zo heel beroerd kan het panorama van Prévost toch niet zijn geweest want de Amsterdamse tekenaar Christiaan Andriessen (1775-1846), die het op 18 juli 1806 samen met zijn oom Anthony bezocht, schreef bij de tekening in zijn dagboek: “t zelve was uitmuntend fraai”!
Aan het eind van Maaskamp’s brochure wordt iets meer verteld over de “Stoffering: levendige en beweegbare voorwerpen in het panorama van Amsterdam…” om aan te geven dat de afgebeelde objecten niet anoniem of willekeurig waren gekozen. Zo blijkt het bij de op het IJ afgebeelde tweedeks fregatschepen te gaan om: ‘De nieuwe zeelust’, van kapitein Carel Frederiks (met als bestemming Batavia), de ‘Elisabeth Cornelia’ onder bevel van kapitein P.H. Bos, de ‘Zorgvuldigheid’, onder gezag van kapitein Johannes Hulsen (beiden met als bestemming Suriname) en tot slot, links voor gebouw 1 op de illustratie, voor de ‘Oude Stads-Herbergs-boom’, het fraai opgetuigde fregatschip met witte achterspiegel ‘de Semarang’ van kapitein Jan Scholtys (gereed voor afvaart naar Batavia, Semarang en Surabaya).
Zoals gebruikelijk bij dit soort efemeer drukwerk was de papierkwaliteit niet hoog. Ik heb mijn exemplaar onlangs laten restaureren en voorzien van een passende boeksimulant. Restauratie was nodig want de papieren omslag lag los. Juist die originele omslag geeft (zoals de bovenste foto's laten zien) onder de naam van de uitgever informatie prijs die niet in het boekje staat vermeld. Zo weten we dat de brochure los elf stuivers kostte en dat er twee plattegronden (één van het panorama en één van de stad) los verkrijgbaar waren voor vijf stuivers per stuk.
Vermoedelijk was de stadsplattegrond vooral bedoeld voor de buitenlandse toerist want: “Het doel van den ondernemer van dit Panorama is, om hetzelve zoo veel mogelijk als een topografisch plan der stad, met hare ligging aan den IJstroom te doen kennen. Hoeveel schoons, aangenaams en nuttigs levert deze beschouwing niet op voor den vreemdeling, die, met het plan en den platten grond dezer stad in de hand Amsterdam van punt tot punt kan nazien”.
In mijn brochure zit uitsluitend de panoramaprent en ook in het exemplaar dat ik zag bij Bijzondere Collecties van de Universiteit van Amsterdam trof ik alleen de panoramaprent aan. Helaas werd van dat exemplaar de originele omslag beplakt met bruin gespikkeld papier!
Geen opmerkingen:
Een reactie posten