Brand

Met enige trots toonde oud antiquaar en veilinghouder Bubb Kuyper zijn exemplaar van: “Beschryving der nieuwlyks uitgevonden en geoctrojeerde slang-brand-spuiten en haare wyze van brand-blussen, tegenwoordig binnen Amsterdam in gebruik zijnde…” (Amsterdam, 1735) door Jan van der Heide (Heyden).
Samen met enkele anderen die de workshop volgden: ‘De waarde van het boek, het handschrift en de prent’, tijdens de afgelopen Summerschool ‘In de ban van het boek’ aan de Universiteit van Amsterdam, boog ik mij over de tafel om het nader te bekijken.
De bedoeling was om te bepalen wat bij dit exemplaar bijzonder was en bepalend voor de waarde.

Van der Heide’s boek staat populair bekend als ‘het brandspuitenboek’. Het getoonde exemplaar was een tweede druk (de zeldzamere eerste druk is van 1690), waarvan de zes extra platen aan het einde ontbraken. Het was ingebonden in een latere halfperkamenten band en de schutbladen waren vernieuwd.
Het enorme ex-libris voorin was van de bibliofiele lekkerbek mr. F.C. Koch.
Gek, want je verwacht dan een uitzonderlijk fraai exemplaar zonder eerdergenoemde ‘defecten’. Wat dit boek echter zeldzaam, mogelijk uniek, maakte was dat alle platen oud (maar mogelijk niet contemporain!) ingekleurd waren. Waarschijnlijk alleen daarom belandde dit exemplaar in de collectie Koch.

In 2012 is het 300 jaar geleden dat Jan van der Heide 1637-1712) overleed. Mogelijk dat daaraan aandacht wordt besteed net zoals in 1937 toen zijn 300ste geboortejaar werd herdacht met een tentoonstelling in het Amsterdams Historisch Museum. De daarbij verschenen catalogus geeft een kort overzicht van tekeningen, prenten, schilderijen, documenten, boeken en voorwerpen, van deze 17de eeuwse schilder en uitvinder. Van de eerste druk van ‘het brandspuitenboek’ waren er destijds drie en van de tweede druk, twee exemplaren te bewonderen. Het is antiquarisch geen uitzonderlijk zeldzaam boek, wel kostbaar! In mijn boekenkast staat een mooie reprint van de tweede druk die in 1968 werd uitgegeven door antiquaar S. Emmering.

Van der Heide was niet, zoals velen denken, uitvinder van de brandspuit. Wat hij deed was de bestaande spuit verbeteren door een zuigpomp in combinatie met brandslangen. Veel steden en dorpen gingen vervolgens over op de invoering van de nieuwe slangbrandspuit.
Bij de nieuwe spuit leverde Van der Heide uiteraard instructies over de bediening ervan maar dat was niet voldoende. Voor een effectieve inzet bleek het van groot belang de plaatselijke brandbestrijding te reorganiseren. In 1688 verscheen daarom bij Willem de Jonge in Amsterdam: “Beschryving van de ordres en maniere van brandblussen, tegenwoordig binnen Amsterdam gebruikelijk. Door Jan van der Heide, en Jan van der Heyde de Jonge, generale Brandmeesters der zelver steede”. Een soort voorbeeldboekje voor andere steden en dorpen waarin de organisatie van brandbestrijding in Amsterdam kort werd besproken.

Niet uitvoerig omdat ”wy besig zijn met een geheele compleete Beschrijving van deze onze Slang-Brandspuiten en hare effect te maaken, daar in mede verhaal, van al de Branden die, seedert haar begin, in deze Stadt voorgevallen en daar meede geblust zijn, te pas komt, en daar af wy reeds de voornaamste in Prent hebben gebragt…”.
Het pamfletje, slechts 12 bladzijden, lag destijds niet op de tentoonstelling in 1937. Het is uiterst zeldzaam en ik ken, naast mijn exemplaar, maar één ander in de collectie van het Haagse Museum Meermanno.