vrijdag 15 november 2013

A square inch of art


Surprise, surprise!
Though I have written some ‘guest editorials’ in the past (look here!) this will be my first piece in English on my bookish blog Perkamentus. Let me first I apologise to my (few) Dutch readers who can’t read English! I promise to keep it short with almost no text and lots of illustrations.

As some of you have probably noticed I started sometime ago with English tweets. Soon I gained some foreign followers who, I’ am afraid, don’t read or speak Dutch. One of them is Lynn Roberts from the ‘The Frame Blog’ who was kind enough to pre-read my piece (thanks again Lynn!).
Now most of them are interested in art and history (but not necessarily in old books).
I‘m an art lover too but first and foremost a bibliophile so the idea of writing a piece that combines ‘the best of both worlds’ was soon born.

This blog post is illustrated with some examples of engraved head- and tail-pieces I have encountered in my old books (all titles present in the Short-Title Catalogue, Netherlands). Although they have never been a special subject on my blog yet I will refer to two previous illustrated posts to make as much room as possible for new illustrations here. By the way, about my photo fingers, they are just there to give you an impression of their size (I mean the head- and tail-pieces, not my fingers!).


Head- and tail-pieces are book decorations and most of them not bigger than a square inch. In most modern books they have been dispensed with, or sometimes reduced to a simple line, dot or star but in handmade private press books you can still find them.
In the 17th and 18th centuries they were quite common and my impression is that you will find them more often in books about art or poetry than in pure science books.
Many of the original tools used for book printing and book illustrating from those centuries have not survived. Probably one of the world’s most interesting and biggest collections of old type-ornaments like head- and tail-pieces (almost 9,000 items) can be found in the Museum Enschedé in Haarlem. A few examples from this collection are reproduced in: “Type foundries in the Netherlands from the fifteenth to the nineteenth century” (Haarlem, reprint 1978, page 357-362) by Charles Enschedé (1855-1919).


What exactly are head- and tail-pieces? Well, headpieces in books are type-ornaments at the head of a chapter or division and tailpieces are - guess what? - type ornaments at the end of a chapter or division (note: exactly the same sort of motif is often used as so-called ‘vignette’ on typographical title pages).

Originally these kinds of illustrations were woodcuts but by the end of the 17th century most of them are engravings on copper. Is there some way of classifying them? Yes! “Head-pieces (like tail-pieces and initials), may be divided into two classes—first, those enclosed within a parallelogram or other regular figure; and secondly, those which are free or irregular in outline. The first class is again subdivided into those with solid or stippled background, and those in which the background is white. In some specimen-books the same device may be found in three forms—enclosed in a boundary-line with solid background; in boundary line without ground; and free—the boundary line removed” (in “Typo: A Monthly Newspaper and Literary Review“ (Volume 2, Issue 20, 25 August 1888).

They come in all kind of different forms and variations. Some have reference to the text, but most are entirely fanciful. Some simple tailpiece examples are shown below (click on the images to enlarge!):


Others are tiny framed scenes, like these seven from a book (a laudatory poem on the river Amstel) by Nicolaas Simon van Winter (1718-1795); “De Amstelstroom, in zes zangen” (Amsterdam, 1755).


If the headpiece is as wide as the text block below we speak of a ‘headband’, rather than a headpiece, like the one on top of this blog post! A good example of a beautiful headband is the one I found (look here!) in: “Noodsakelyck wereld-haten op de woorden Christi.” (Amsterdam, 1634), by the Dutch Catholic playwright Jan Hermansz. Krul (1602-1646). This one together with the tailpiece used in the same book is especially interesting because we find both pieces together eight years later as a single tailpiece in Pieter Corneliszoon Hooft’s (1581-1647) famous history book: “Neederlandse Histoorien“ (Amsterdam, 1642). Since they are printed by two different presses it shows us that printingtools, borrowed, purchased, inherited or otherwise acquired often wandered around.


Most head- and tail-pieces are elaborately braided ornamental forms, others are more or less pastoral scenes, flower arrangements or portraits. For some very delicate examples, take a look at the illustrations (here!) in a previous blog post I wrote on the rare erotic poetry debut of Willem Bilderdijk (1756-1831). This first edition is normally illustrated with 28 little head- and tail-pieces all engraved by the author himself (which is quite extraordinary). Only three copies I know of have an extra 29th tailpiece with his motto “Semper Idem”, two of them in a public library, one in my collection.

The biggest and most sumptuous head- and tail-pieces in my library are found in two books. The first is by Jan Baptista Wellekens (1658-1726) and Pieter Vlaming (1686-1733): “Dichtlievende Uitspanningen” (Amsterdam, 1735). In this octavo edition the pieces are proportionally very big (sometimes 3.5 x 4.5 inches). Many head- and tail-pieces for these laudatory poems of some long-gone estates near Amsterdam show us monumental garden pieces and thus have a direct relation with their subject. In this case several pieces are not only signed by the engraver (and poet) Jan Goeree (1670-1731), but also dated!


The second book is a folio edition of an art historical work (about antique tokens) by the painter and historian Frans van Mieris II (1689-1763): “Historie der Nederlandsche Vorsten” (‘s-Gravenhage, 1732-1735). His headpieces are everything but small (7.06 x 5.15 inch) and there is one in every volume for every first chapter. All three show us scenes packed with symbolic figures and attributes and are very beautifully framed.


Like the headpieces the tail-pieces (below) in these volumes are signed too, by Jan Wandelaar (1690-1759) or Bernard Picart (1673-1733) both famous engravers in their time.


What’s very interesting in these books is the endnotes in volume two and three with a calculation (“Uitreekening”) of the different costs made for paper and illustrations.
The big headpieces (“Het Vignet aan het hoofd…”) cost ten cents and the tailpieces (“Vijf Vignetten…”) two cents each and were probably specially made for this work.
This reminds us that books in those days were something different than the ready-made stuff you find in your local bookstore nowadays! Text and illustrations were separately printed (and paid for) and then there remained the question of an (often expensive) bookbinding!


Did you enjoy this English blog post ? Look here for some more!


vrijdag 1 november 2013

Schatkaart

De wereld van het antiquariaat is divers. Wie wel eens een winkel binnenloopt (hoe lang nog!), op een beurs komt, naar een veiling gaat, een boekenmarkt bezoekt of jaagt in de wereld van het boek op internet kan dat met mij beamen.
De handel varieert van zwaar beduimelde pockets, stapels ephemera, losse prenten en kaarten tot strips en oude in leer of perkament gebonden uitgaven.

Als er één onderwerp is dat zich wat meer onderscheid in deze diversiteit dan is het wel de handel in oude kaarten en prenten. Met oude kaarten bedoel ik dan geen ansicht- of prentbriefkaarten (ook dat is een wereld op zich!) maar topografische kaarten van landen, streken en steden.
Bij de prenten gaat het vaak om los illustratiemateriaal afkomstig uit boeken soms om afbeeldingen die nimmer in boeken hebben gezeten, zoals bijvoorbeeld de meeste etsen van oude meesters (‘master-prints’) als Rembrandt. Een bekende kaart- en prentenhandelaar die ik heb gekend was Simon Emmering (1914-1999) en er zijn nog steeds antiquariaten die zich hierin specialiseren, zoals ‘Dat Narrenschip’ en E.H. Ariëns Kappers. Ze kennen zelfs een aparte organisatie, de “International Fine Print Dealers Association” (IFPDA) en zijn daarvan vaak lid naast de NVvA.

Vooral in mijn eerste verzameljaren bezat ik dergelijk materiaal. Losse kaarten en prenten uit de historische werken van mijn favoriete Jan Wagenaar waren (en zijn) nou eenmaal goedkoper dan zijn complete originele uitgaven. Daarvan kon ik als tiener met een bescheiden zakgeld alleen maar dromen en pas toen die dromen veel later werkelijkheid werden heb ik, enkele uitzonderingen daargelaten, al het losse en dubbele illustratiemateriaal afgestoten. Overigens kon de ethische kant van het verhaal mij toen maar matig boeien. Ik was nog jong en naïef en dacht dat al die prenten en kaarten uitsluitend afkomstig waren uit incomplete boeken of beschadigde exemplaren. Pas later drong het tot mij door dat het vaak een puur financieel plaatje was. Zo brengen de bekende kaartjes uit de Gemeente-Atlas van Nederland (Leeuwarden, 1871) van Jacob Kuyper (1821-1908) per stuk verkocht uiteindelijk meer op dan een compleet provinciedeeltje, met als gevolg dat losse deeltjes, laat staan de complete elfdelige atlas, zeer zeldzaam geworden zijn.


Tegenwoordig interesseren die oude losse kaarten en prenten mij nog maar weinig. Wat ik daarentegen nog wel regelmatig koop zijn naslagwerken op dit gebied, zoals laatst het tweedelige “Kaarten van Amsterdam” (Amsterdam, 2013). Ook facsimile uitgaven vind ik leuk. Zo kon ik op de afgelopen Antiquarian Book Map & Print Fair in Amsterdam: “De stadsplattegronden van Jacob van Deventer. Map 3 Noord-Holland” (Weesp, 1993), voor slechts enkele tientjes, niet laten liggen. Het is een grote groenlinnen map met prachtige door cartograaf Jacob Roelofs van Deventer (ca. 1500/1505-1575) getekende minuut- en netkaarten van Noord-Hollandse steden, waaronder mijn geliefde Amsterdam. De nog spiksplinternieuwe map lag op een tafel met nog meer uitgaven van de helaas failliet verklaarde uitgeverij Canaletto. De laatste facsimile uitgave die ik zo’n vijf jaar geleden direct van Canaletto kocht was de: “Kaart van Noord-Holland door Joost Jansz. Beeldsnijder 1575/1608” (Alphen aan de Rijn, 2002).

Joost Jansz. Beeldsnijder of Bilhamer (1541-1590) was een veelzijdige figuur die behalve van cartografie ook verstand had van bouwkunst. Zijn standbeeld hierboven kunt u bewonder aan de gevel van het Stedelijk Museum in Amsterdam. Van zijn kaart van Noord-Holland, één der oudste en belangrijkste monumenten uit de Noord-Nederlandse cartografie, is helaas géén origineel exemplaar uit 1575 bewaard gebleven.
Wij beschikken ‘slechts’ over herdrukken uit 1608 (uitgegeven in Amsterdam door Harmen Allertsz. van Warmenhuysen) en 1778 (door de Amsterdamse uitgevers Yntema en Tieboel).
Ik heb vele jaren geleden op één van de beursen van de NVvA in Amsterdam een exemplaar uit 1778 te koop gezien bij de roemruchte kaart- en prenthandelaar S.C. (Steef) Lemmers uit Lisse. Ik herinner me niet meer de prijs maar dat maakt niet uit. Het geld daarvoor had ik sowieso niet. Ik kreeg toen wel een ingeving en vroeg aan Lemmers of hij mij een exemplaar kon leveren van een gedeelte van die kaart waarop Amsterdam en omgeving staat. Een kopergravure met dit kaartgedeelte werd namelijk, enigszins aangepast en voor het eerst, opgenomen in de “Hantvesten, Privilegiën ende Willekeuren der Stadt Aemstelredam” (Amsterdam, 1613) maar ook, wederom wat aangepast, in de later uitgegeven: “Handvesten; ofte privilegiën ende octroyen; mitsgaders willekeuren, costuimen, ordonnantien en handelingen der stad Amstelredam” (Amsterdam, 1748). Lemmers beloofde dat hij zou kijken en al na enkele weken werd ik gebeld dat hij de kaart had. We spraken af bij hem thuis in Lisse.
Ik weet niet meer wat ik moest betalen maar desondanks herinner ik me dat bezoek nog heel goed. Ik was enigszins verbaasd over de hoeveelheid boeken die hij boven had staan, waaronder een op grond gestapelde Atlas Maior van Blaeu. Wat toen de meeste indruk op mij heeft gemaakt was wel de zelfverzekerde behendigheid waarmee hij uit een van die folianten een landkaart sneed waarin een andere aanwezige klant was geïnteresseerd.


De kaart die ik van Lemmers kocht geeft uitstekend weer waar het toen rond Amsterdam om draaide. Een drassig, bij wijlen moerasachtig, veengebied met heel veel water in de vorm van meren, rivieren en sloten. Daartussen dikke slingerende hoofdwegen die bovendien vaak dijken waren. Slechts hier en daar een dorpje weergegeven door een eenvoudig kerkje. Als amateurpsycholoog van de koude grond kan ik wel verklaren waarom juist deze kaart mij altijd heeft geboeid. Vergeleken met latere 17de en 18de eeuwse kaarten is de kaart van Beeldsnijder vrij grof getekend en weinig gedetailleerd.
Hij heeft daarom wel wat van de primitieve schatkaarten die ik als kind tekende maar dan zonder kompasroos, doodskoppen en X (‘hier ligt de schat’).