Het jaar geboekt, december 2019

In de rubriek 'Het jaar geboekt' (zie tabblad bovenaan) houd ik bij wat ik gedurende het lopende jaar per maand bij elkaar verzamel. Na afloop van de maand verplaats ik de lijst met aanwinsten naar de startpagina c.q. homepage en geef ik 'de cijfers'. In de rubriek blijven de voorgaande maand(en) als hyperlink aanwezig. Raadpleeg dus regelmatig de nieuwe rubriek om te zien of er aanwinsten zijn bijgekomen (of wacht op het maandoverzicht).

December 2019; de cijfers...

Totaal aantal objecten: 9.
Gekocht: 7.
Gekregen: 2.

Totaal uitgegeven: € 377,30 euro (incl. verzendkosten).
Gedeeld door 7 is gemiddeld: € 53,90 euro per object.

Via Boekwinkeltjes: 1 (8).
Bij de drukker/uitgever: 5 (1, 5, 6, 7, 9).
Zwiggelaar Auctions: 1 (2).

Modern: 4 (3, 4, 8, 9).
Old & rare: 1 (2).
Marge & klein bibliofiel drukwerk: 4 (1, 5, 6, 7).

December 2019: de aanwinsten...

1. A. Moerdijk: "WNT een buitengewoon woordenboek" (z.p. [Leiden], 1998). Oplage 900 exemplaren. Prachtige uitgave ter gelegenheid van het voltooien van het Woordenboek der Nederlandsche Taal. Gekocht bij Gerard Post van der Molen (De Ammoniet) voor € 51,50 euro (incl. verzendkosten).

2. I. le Long: "Boek-zaal der Nederduitsche Bybels..." (Amsterdam, 1732). Mooi exemplaar gebonden in perkamenten spitselband. Bibliotheekstempeltje 'Studiehuis Minderbroeder Nijmegen'. Gekocht bij Zwiggelaar Auctions voor € 200,- euro (inclusief veilingkosten). Ik heb verschillende boeken van Le Long zoals u hier en hier kunt lezen, maar dit overbekende - en nog steeds bruikbare - werk van hem had ik nog niet.

De volgende twee nummers (3 en 4) kreeg ik gratis.

3. A. van den Berg: "Kikkers, muizen & nieskruid. Uit het logboek van een letterschuier" (Amsterdam, 1999).

4. P. van den Brink & J. Werner (red): "Gesneden en gedrukt in de Kalverstraat. De kaarten- en atlassendrukkerij in Amsterdam tot in de 19e eeuw". (Utrecht, 1989).

Gerard Post van der Molen van De Ammoniet is bezig om zijn archief te ordenen en weet dat ik nog bepaalde 'druksels' van hem zoek en graag wil hebben. Mijn aanwinstenoverzichtjes van de afgelopen maanden laten dat ook duidelijk zien. Ditmaal ontving ik, naast nr. 1, nog de volgende drie nummers (5, 6 en 7), waaronder één van de schaarse 'Aspecten', voor € 73,50 euro (incl. verzendkosten). Enkele losse niet nader genoemde kaarten die abonnees van het groeiboek in het verleden ontvingen kreeg ik er gratis bij.

5. B. van Selm: "Overzicht van de Leidse boekdrukpersen op 26 januari 1651" (Leiden, 1985), 'Aspecten 3'. Oplage: 85 exemplaren.

6. "De vier van Elzevier" (z.p. [Leiden], z.j. [1997]). Geproduceerd met leden van de Werkgroep Typografie Nederlandse Boekhistorische Vereniging. Oplage: 450 mapjes met vier kaarten en begeleidende brief.

7. A. van der Lem: "Een bibliotheek als wederopstanding. Welke boeken bezat Johan Huizinga?" (Ruurlo, 2014). Overdruk van een hoofdstuk uit 'Het groeiboek' verrijkt met een extra portret. Oplage 60 exemplaren.

8. J.A.A.M. Biemans e.a. (red): "Boeken verzamelen. Opstellen aangeboden aan Mr. J.R. de Groot bij zijn afscheid als bibliothecaris der Rijksuniversiteit Leiden" (Leiden, 1983). Gekocht via Boekwinkeltjes voor € 12,35 euro (incl. verzendkosten). Vooral gekocht omdat hierin de biografie staat: "Isaäc le Long (1683-1762)" van C.C. de Bruin (zie ook nr. 2 in deze lijst).

9. J.A.A.M. Biemans: "Boeken voor de geleerde burgerij. De stadsbibliotheek van Amsterdam tot 1632" (Nijmegen, 2019). Besteld bij uitgeverij Vantilt in 2017 en eindelijk binnen! Gekocht voor € 39,95 euro (incl. verzendkosten).

Begeerlijk proefschrift

"Onvindbaar, maar ik blijf zoeken" schreef ik vorig jaar in mijn blogbijdrage "Blanke slavinnen; een bibliografie", bij nummer 12 van de lijst, het academisch proefschrift van W.L.A. Collard: "De ‘handel in blanke slavinnen’" (Amsterdam, 1900).

Inmiddels is die opmerking verdwenen en het artikel op dat punt aangepast. Eerst even iets over dat aanpassen of bewerken van oude blogposts.

Los van het feit dat ik taalfoutjes die ik (soms veel) later ontdek en hyperlinks die niet meer werken zo veel mogelijk corrigeer zijn drie - van de inmiddels bijna vierhonderd - blogposts 'open'.
Dat zijn: "Blanke slavinnen; een bibliografie", "Curiositeiten van allerlei aard" en "De presentexemplaren van het 'mirakelboekje'". Ik vul ze aan zodra ik nieuwe gegevens vind of, zoals in dit geval, een nieuwe aanwinst tegenkom. 

Die aanwinst komt ditmaal van het Haagse antiquariaat Fokas Holthuis, waar mijn boekenvrienden Fokas en Paul de scepter zwaaien. Voor een vriendenprijs (zie mijn aanwinstenlijstje over de maand november 2019) kocht ik bij hen een exemplaar van Collard's 'onvindbare' proefschrift.
Oude(re) academisch proefschriften zijn over het algemeen antiquarisch niet zo makkelijk te vinden. Ze werden in een beperkte oplage goedkoop en (meestal) niet geïllustreerd gedrukt, uitsluitend voor de promotie. Ze behandelden vaak onderwerpen die niet erg interessant of spannend waren voor een breed publiek en verouderden snel door nieuwe wetenschappelijke inzichten. Grotendeels saai uitgegeven, in eenvoudig papier - of kartonnen omslagen, zijn ze ook weinig aantrekkelijk voer voor de verzamelaar van fraaie boekbanden.

Natuurlijk zijn er verzamelwaardige uitzonderingen op de regel. Begeerlijk zijn bijvoorbeeld proefschriften met curieuze of bizarre onderwerpen of die van later bekende personen of proefschriften die baanbrekend bleken in hun vakgebied (bijvoorbeeld dat van W.J Kolff (1911-2009) over de kunstmatige nier uit 1946).
Ook in mijn bibliotheek staan enkele begeerlijke proefschriften, zoals de thesis van mejufvrouw Isabella (I.H.) van Eeghen (1913-1996): "Vrouwenkloosters en Begijnhof in Amsterdam van de 14e tot het eind der 16e eeuw", (Amsterdam, 1941) met aanbiedingskaartje 'In opdracht van de schrijfster', inclusief de stellingen (die er bij proefschriften vaak los bij zitten). Ik kocht het in januari 2018 bij mijn kringloop voor slechts twee euro.

Een ander voorbeeld is het zeer schaarse proefschrift van W. van den Bergh (1850-1890): "De strijd tegen de prostitutie in Nederland" ('s-Gravenhage, 1878), waarop hij 29 Juni 1878 'summa cum laude' promoveerde en dat kritisch werd besproken in de dagbladen. Ik vond zeer recent een betaalbaar exemplaar (inclusief de stellingen) gebonden in een fraaie blauwlinnen band met in goud de titel op het voorplat en de rug. Volgens het kleine plakkertje aan de binnenzijde van het voorplat een band van de 'stoomboekbinderij P. van den Heuvel, 's Gravenhage'. Het boekblok is aan alle zijden verguld en de uitgave bevat een los inlegvel met de 'Inhoud(sopgave)' en 'Errata'. Het verscheen ook in de handel maar mijn luxe uitvoering verraadt dat het gaat om een speciaal exemplaar voor de auteur of iemand uit zijn directe omgeving.

Tot slot; het proefschrift van K.O. Meinsma (1865-1929): "Middeleeuwsche Bibliotheken" (Amsterdam, 1902). Ik had al heel lang de fotografische herdruk van het hoofdstuk over de Librye te Zutphen dat in 1988 apart verscheen bij de Walburg Pers, maar het begeerde complete proefschrift (inclusief de stellingen) staat pas sinds januari 2018 in mijn bibliotheek.
Blijkens het etiketje aan de binnenzijde werd dit exemplaar ingebonden door boekbinder F.C. Koster in Amsterdam in een eenvoudige harde kartonnen band. Mijn exemplaar draagt het stempel van het Leesmuseum in Amsterdam. Net als het proefschrift van I.H. van Eeghen is het een dissertatie die nog steeds bruikbaar is en wetenschappelijke waarde heeft.

Terug naar mijn laatste aanwinst; het proefschrift van Collard. Zijn dissertatie, waarop hij in 1900 'cum laude' promoveerde aan de universiteit van Amsterdam, is niet alleen lezenswaardig en zeldzaam maar bovendien niet zomaar een exemplaar. Het is een bijzonder opdrachtexemplaar en om die reden smaakvol gebonden in een bruin linnen band met goudopdruk. Op de rug staat: "W.L.A. Collard, academisch proefschrift", op het voorplat titel en auteur en op het achterplat de godin Minerva met uil (zoals die ook voorkomt op oude prijsbanden uit bijvoorbeeld Middelburg en Leiden). Op het eerste schutblad staat geschreven: "Voor mijn lieve verloofde Line van W.C.". Verder bevat het (los) de stellingen alsmede een uitnodigingskaartje voor de receptie na afloop van de promotie in het universiteitsgebouw.

Van de auteur, Wolter Louis Albert Collard (1875-1940), is vrij veel bekend. Hij was later werkzaam bij Justitie maar ook lid van de Staatscommissie voor Luchtvaart. Zijn belangstelling voor deze destijds moderne vorm van transport- en vervoer blijkt ondermeer uit stelling VII bij zijn proefschrift: "Onder het 'rijk in Europa' in art. 2 Wetboek van Strafrecht moet ook begrepen worden de luchtruimte boven het grondgebied van den Nederlandsche Staat in Europa. Ergo is een strafbaar feit gepleegd in een luchtvaartuig, zich bevindend in die luchtruimte, te berechten volgens de Nederlandsche Strafwet. Wenschelijk is het op luchtvaartuigen voor de toepassing der strafwet bepalingen in het leven te roepen gelijk aan die, welke voor gewone vaartuigen bestaan". Met deze formulering liep hij vooruit op de in 1958 aangenomen Wet Luchtvaart, artikel 3 (Vlagbeginsel) waarin staat: "De Nederlandse strafwet is toepasselijk op ieder die zich buiten Nederland aan boord van een Nederlands vaartuig of luchtvaartuig aan enig strafbaar feit schuldig maakt".

Lieve verloofde Line was Collard's latere echtgenote Esselina Keyzer (1883-1949) met wie hij in 1906 zou trouwen. De zeventien jaar jonge Line zou later uitgroeien tot een zelfbewuste en maatschappelijk betrokken echtgenote. Zo komen we haar tegen als lid van het bestuur van de ledengroep van de Haagse Tuchtunie (1928) en als voorzitster van de afdeling Den Haag van de Nederlandse Vereniging van Huisvrouwen (1932).

Collards thesis werd destijds goed ontvangen en besproken in "Het Nieuws van den Dag" (maandag, 16 juli 1900). In het artikel "Een gruwel" spreekt een recensent de hoop uit dat het proefschrift door de handel wordt opgepikt en algemeen verkrijgbaar wordt gesteld. Helaas is dat niet gebeurd en mede daarom is Collards proefschrift thans onvindbaar, maar blijft u vooral zoeken...

Het jaar geboekt, november 2019

In de rubriek 'Het jaar geboekt' (zie tabblad bovenaan) houd ik bij wat ik gedurende het lopende jaar per maand bij elkaar verzamel. Na afloop van de maand verplaats ik de lijst met aanwinsten naar de startpagina c.q. homepage en geef ik 'de cijfers'. In de rubriek blijven de voorgaande maand(en) als hyperlink aanwezig. Raadpleeg dus regelmatig de nieuwe rubriek om te zien of er aanwinsten zijn bijgekomen (of wacht op het maandoverzicht).

November 2019; de cijfers...

Totaal aantal objecten: 18 (nr. 15 bevat 3 uitgaven).
Gekocht: 16.
Gekregen: 2.

Totaal uitgegeven: € 364,30 euro (incl. verzendkosten).
Gedeeld door 16 is gemiddeld: € 22,77 euro per object.

Via Boekwinkeltjes: 1 (14).
Via kringloopwinkel: 5 (2, 3, 4, 5, 6).
Via boekhandel: 2 (1, 7).
Via boekenmarkt: 2 (12, 13).
Bij de drukker/uitgever: 3 (15.a., 15.b., 15.c.).
Via (online) antiquariaat: 2 (8, 10).
Via Marktplaats: 1 (9).

Modern: 7 (1, 2, 3, 4, 5, 6, 11).
Old & rare: 7 (7, 8, 9, 10, 12, 13, 14).
Marge & klein bibliofiel drukwerk: 4 (15.a., 15.b., 15.c., 16).

November 2019: de aanwinsten...

1. B. Aarts, A. van Pinxteren, J, Schatorjé (red.): "Limburgensia. De schatten van Schillings" (Nijmegen, 2019) voor € 29,95 euro (incl. verzendkosten). Omdat mijn genealogische roots in Limburg liggen heb ik tijdens mijn onderzoek destijds op bescheiden schaal ook wat 'Limburgensia' verzameld. Meer daarover in mijn blog "Limburgensia".

Een maand zonder kringloop is een maand niet geleefd, zeg ik maar. Deze keer sleepte ik de volgende vijf boeken (2, 3, 4, 5 en 6) naar mijn hol voor in totaal € 9,95 euro.

2. B. Büch: "De hele wereld in een vitrinekast" (Amsterdam/Antwerpen, 2001).

3. D.E.H. de Boer & E.H.P. Cordfunke: "Graven van Holland. Middeleeuwse vorsten in woord en beeld (880-1580)" (Zutphen, 2010). Ik bezit vrij veel boeken over de graven van Holland, zowel oud als nieuw. Deze had ik al eerder willen kopen, maar het wachten heeft geloond.

4. J. Cahen: "Beeld naar buiten. Prentbriefkaarten rond de Amsterdamse jodenbuurt" (Alphen a/d Rijn, 1982). Opdrachtexemplaar, gesigneerd door de samensteller, voor mijn plankje m.b.t. Joods Amsterdam.

5. "The Golden Age of Dutch Manuscript painting" (Stuttgart, 1989). Catalogus bij de gelijknamige tentoonstelling in The Pierpont Morgan Library in New York (1990) en de tentoonstelling 'Middeleeuwse miniaturen uit de Noordelijke Nederlanden' in Het Catharijnenconvent in Utrecht (1989/1990). Overvloedig en fraai geïllustreerd met los inlegkatern in het Nederlands

6. G. van Diggele: "40 Kleine kaartjes, grote verhalen" (Hazerswoude, 2005). De auteur geeft veertig voorbeelden van gebruikte speelkaarten uit zijn verzameling van enkele duizenden exemplaren uit vijf eeuwen (de oudste van rond 1500, de jongste uit 2005). Fascinerend microstudie (in vier talen) in oblong met een aantal uitklapbare illustraties.

7. P. Dijstelberge & K. Forrer: "Kennis is Pracht. De Alkmaarse Librije" (Alkmaar, 2019). Deel XVII van de Alkmaarse Historische Reeks. Fraaie en overvloedig geïllustreerde uitgave over de Alkmaarse stadsbibliotheek. In de lijst van intekenaren staat natuurlijk ook 'Perkamentus Antiquarius'. Besteld bij de uitgever voor € 23,75 euro (incl. verzendkosten).

8. W.L.A. Collard: "De handel in "Blanke slavinnen" (Amsterdam, 1900). Gekocht bij antiquariaat Fokas Holthuis voor € 94,35 euro (inclusief verzendkosten). Al geruime tijd verzamel ik uitgaven met dit thema en schreef daarover in: "Blanke Slavinnen, een bibliografie". Ik kocht een bijzonder ingebonden opdrachtexemplaar waarover u meer kunt lezen in mijn (komende) blog: "Begeerlijk proefschrift".

9. D.P. Rossouw: "Het boek der martelaren of de geschiedenis van de vervolgingen der Christenen" (Rotterdam, z.j. [1894]). Gekocht via Marktplaats voor € 51,95 euro (incl. verzendkosten). In originele uitgeversband herbonden met de befaamde illustraties gesigneerd 'PCM jr', de later beroemde kunstschilder Piet Mondriaan. Meer hierover in mijn blog "Over voorkennis, titeluitgaven en Piet Mondriaan".

10. "Algemeen uitbreidingsplan van Amsterdam. Grondslagen voor de stedebouwkundige ontwikkeling van Amsterdam" (Amsterdam, 1934). Twee delen met talrijke kaarten waaronder de grote overzichtskaart (schaal 1: 25000). Deel 1: Nota van toelichting. Deel 2: Bijlagen. Het inmiddels schaars en kostbaar geworden originele AUP (Cornelis van Eesteren), waarvan in 1985 een herdruk verscheen. Gekocht bij antiquariaat Klikspaan voor de vriendenprijs van € 65,- euro.

11. Th. van Gulik e.a.: "In het voetspoor van Blasius. Een wandeling langs 350 jaar medische zorg en opleiding in Amsterdam" (Amsterdam, 2019). Gekregen van een bekende weldoener.

12. J. ter Gouw: "Studiën over wapen- en zegelkunde" (Amsterdam, 1864). Ingebonden exemplaar uit de voormalige bibliotheek van 'Doctrina & Amicitia' Amsterdam. Gekocht bij Max van Til op de Amsterdamse Spui boekenmarkt voor € 20,- euro. Weer een boekje van mijn boekenplankheld Jan ter Gouw!

13. I. Onsman: "Gedenkboek 1891-1916. Bedrijf en organisatie der Kappers en Barbiers in Nederland" (z.p. [Amsterdam], 1916). Uitgegeven t.g.v. het 25-jarig bestaan van den Nederlandschen Barbiers- en Kappersbond. Gekocht bij Marieke Lont op de Amsterdamse Spui boekenmarkt voor € 10,- euro. 'Wat een leuk en amusant geschreven gedenkboek', dacht ik toen ik enkele passages had gelezen! Een blogje waard!

14. W. van den Bergh: "De strijd tegen de prostitutie in Nederland" ('s-Gravenhage, 1878). Schaars academisch proefschrift in fraaie blauwlinnen band, met achterin de stellingen. Los inlegvel met een 'Inhoud(sopgave)' en 'Errata'. Gekocht via Boekwinkeltjes voor € 19,35 euro (incl. verzendkosten).

In oktober kocht ik 'Het Groeiboek' van De Ammoniet zoals u in mijn aanwinstenlijstje van die maand kun lezen (nummer 5). Voorafgaande aan deze uitgave verschenen er zes verschillende 'Aspecten' waarvan de nog leverbare laatste drie nummer (15.a., b. en c.) door mij werden gekocht voor € 40,- euro (incl. verzendkosten). Nummer 16 kreeg ik cadeau.

15.a. "Een boekaankondiging in een Amsterdamse courant van 27 juli 1624" (Leiden, 1985), 'Aspecten 4'. Oplage: 250 exemplaren.
b. "Toelatingseisen vanaf 1616 voor de boekdrukker om in het Haarlemse Gilde opgenomen te worden" (Leiden, 1985), 'Aspecten 5'. Oplage: 175 exemplaren.
c. B. van Selm: "Beeld van een lettergieter" (Leiden, 1987), 'Aspecten 6'. Oplage: 750 exemplaren.

16. J. van Loo: "Prachtbijbel blijkt prachthandel" (z.p. [Leiden], 1995. Oplage 750 genummerde exemplaren (mijn exemplaar: 611).

Over voorkennis, titeluitgaven en Piet Mondriaan

Voor de bibliofiele verzamelaar en antiquaar kunnen boeken om verschillende redenen interessant zijn. Inhoud, band, illustraties, provenance of een combinatie van verschillende factoren maken bepaalde uitgaven bijzonder begeerlijk.
Omdat je als bibliofiel verzamelaar niet alles kunt weten, ook Perkamentus niet, en mijn verzamelterrein bovendien erg breed is (lees mijn blog!), is het van groot belang om in contact te staan met bibliotheekmedewerkers, boekwetenschappers, antiquaren en medeverzamelaars, al dan niet verenigd in het Nederlands Genootschap van Bibliofielen (NGB).
Daardoor groeit niet alleen mijn kennis over verborgen schatten maar natuurlijk ook mijn bibliotheek! Over het belang van de opbouw van vakkennis (= voorkennis!) en contacten in/met het boekenwereldje gaan de volgende twee voorbeelden.

In mei 2011 ontstond er onder boekenliefhebbers enige beroering toen in Haarlem op de veiling van Bubb Kuyper (nr. 54) een doodgewone Delftsche studenten almanak voor
€ 1300,- euro (exclusief veilingkosten!) werd verkocht.
Waarom werd dit godsvermogen betaald voor een boekje uit een serie die elk jaar opnieuw in flinke oplagen was verschenen? Een boekje dat je normaal gesproken op de boekenmarkt in de welbekende één euro bakken verwacht?
Welnu, de koper wist dat in de almanak van 1919 op bladzijde 77 een kleine vierkante illustratie staat (7.3 x 6.3 cm.) ‘Groentyd’, rechtsboven gesigneerd ‘MCE’.
Die signatuur is van niemand minder dan Maurits Cornelis Escher (1898-1972), en dit prentje is de eerste publicatie van deze later zo beroemd geworden grafisch kunstenaar.
Dat er op dat moment meer goedgeïnformeerde bieders in de zaal zaten dreef de richtprijs
(€ 500,- / € 700,- euro) voor dit vroege werk van Escher aanmerkelijk op!
Niet alle doorsnee boekverkopers en verzamelaars weten dat en omdat het om een vrij simpele uitgave gaat die in een flinke oplage is verschenen kun je nog steeds zomaar op boekenmarkten (of Marktplaats) voor een paar euro deze 'verborgen' Escher tegenkomen en voor een zacht prijsje kopen!

Als tweede voorbeeld een persoonlijk avontuurtje, dat alweer drie jaar geleden begon op de Amsterdam International Antiquarian Bookfair 2016 in het Amsterdam Marriott hotel.
Vooral die eerste beursdag is het altijd een drukte van belang. Er wordt natuurlijk driftig gekeken, gesnuffeld en gekocht maar het is toch vooral ook een gezellige reünie van vrienden en bekenden die elkaar na enige tijd weer zien. Behalve vele antiquaren die ik ken komen er ook tal van medeverzamelaars op af onder wie natuurlijk leden van mijn Genootschap.
Al groetend, pratend en snuffelend bereikte ik na een uur in een hoekje de boekenplanken van antiquariaat De Boekenbeurs uit Middelburg. Aandachtig bekeek ik de rijtjes toen ik naast mij een bekende stem hoorde van iemand die mij begroette. Het was Wim Heijting, een mede bibliofiel verzamelaar en oud-bestuurs-/redactielid van ons Genootschap.
Terwijl we wat nieuwtjes met elkaar uitwisselden en het over boeken en verzamelen hadden viel zijn oog op een in zwart halfleer gebonden boek met de titel: “Het boek der martelaren of de geschiedenis van de vervolgingen der Christenen” (uitgegeven door D. Bolle, Rotterdam, z.j. [1901]), 'naar de beste bronnen bewerkt' door de Zuid-Afrikaanse dominee dr. Pieter Daniël Rossouw (1845-1896).
"Is dat niet?…" mompelde hij, terwijl hij het boek pakte... Na wat geblader en bevestigend geknik vroeg hij aan mij of ik misschien belangstelling had om goedkoop een aantal tekeningen van Piet Mondriaan te bemachtigen?
Goedkope tekeningen van Mondriaan?

Ik ken Piet (Cornelis) Mondriaan (1872-1944) natuurlijk – en vele Nederlanders met mij – als de schilder van abstracte schilderijen (neoplasticisme) met als hoogtepunt zijn vermaarde (onvoltooide!) Victory Boogie Woogie waarvoor in 1997 maar liefst 82 miljoen gulden werd betaald aan de Amerikaanse eigenaar. De Nederlandsche Bank schonk het vervolgens aan de Staat der Nederlanden en sindsdien hangt het in het Kunstmuseum Den Haag.
Wat Wim daarna vertelde was echter nieuw voor mij...

Zijn zuster Lien Heijting die regelmatig over kunsthistorische onderwerpen publiceerde had ooit eens beschreven hoe Piet Mondriaan, twintig jaar oud, in het najaar van 1892 in Amsterdam arriveerde, om te gaan studeren aan de Rijksacademie voor Beeldende Kunsten aan de Stadhouderskade. Piet (geboren in Amersfoort) woonde destijds in Winterswijk, waar zijn vader hoofdonderwijzer was op een protestants-christelijke school. Hij vond onderdak bij de tweelingzoons van Johan Adam Wormser (1845-1916) een goede vriend van Mondriaan senior. Wormser had met zijn schoonvader Henricus Höveker (1807-1889) een uitgeverij aan de Herengracht 296 (na 1896, Singel 230) en een boekhandel in de Kalverstraat 154. Boven de boekhandel vond Mondriaan niet alleen onderdak, maar via Wormser voorzag hij ook in zijn levensonderhoud. Als tegenprestatie maakte Piet (die zich in 1892 bij de gemeente had laten inschrijven als 'tekenonderwijzer') negenentwintig tekeningen die als boekillustratie in deze uitgave zitten. 

Antiquariaat De Boekenbeurs was hiervan op de hoogte en dat bleek behalve uit de beschrijving op het prijskaartje ook uit de forse vraagprijs van tweehonderd euro.
Wim vermoedde echter dat je – net als hij - voor een paar tientjes nog wel ergens een exemplaar zou kunnen vinden want het verhaal is niet algemeen bekend en de categorie waartoe het boek behoort (religie/theologie) is niet bijzonder gezocht of mateloos populair onder doorsnee boekenliefhebbers.

Thuisgekomen begon ik onmiddellijk met speuren naar informatie. Al snel vond ik het artikel van Sander Bink: "De Zuid-Afrikaanse gruwelprenten van Piet Mondriaan" (11-1-2012) met ongeveer hetzelfde verhaal. Sander noemt hierin echter twee andere Höveker uitgaven waarin deze gruwelprenten voorkomen. Het leek mij daarom noodzakelijk om eens de juiste chronologie van deze uitgaven met illustraties van Mondriaan uit te zoeken terwijl ik ondertussen zocht naar een fraai exemplaar voor mijn eigen bibliotheek. Dat onderzoek leidde al snel tot een verrassende conclusie!

Piet Mondriaan's negentwintig tekeningen verschenen bij Höveker in: “Het nieuwe martelaarsboek: eene geschiedenis van de vervolgingen der Christelijke kerk” (Amsterdam, z.j. [1896]). Dit was een uitgave van de vereniging ter bevordering van christelijke lectuur, een speciaal voor Zuid-Afrika vertaalde bewerking van het martelarenboek van John Foxe (1516-1587): "Book of Martyrs" (London, 1563). De laatste kende talrijke edities tot ver in de negentiende eeuw. Höveker gebruikte voor zijn uitgave ook talrijke illustraties uit andere boeken waaronder dat van S.F. Hershey (1852-1931) e.a.: "Errors of the Roman Catholic Church: and its insidious influence in the United States and other countries by the most profound thinkers of the present day and the history and progress of the American protective association, including the sufferings and deaths of the protestant martyrs, under popish persecutions" (Saint Louis, 1894).

Het martelarenboek van Höveker is niet gedateerd. Op basis van het jaartal 1894 onder het voorwoord door Andrew Murray, wordt vaak verondersteld dat het in dat jaar verscheen.
Dat is niet juist zoals onder meer blijkt uit de bombastische aanbeveling in het "Gereformeerd maandblad; godsdienstig en maatschappelijk tijdschrift voor Zuid-Afrika" van 1896.
In klare taal staat daar: "Dit boek wordt thans voor het eerst in Zuid Afrika uitgegeven in het vertrouwen, dat het velen tot grooten zegen zal worden. Elke afstammeling van de Hollanders, die in een tachtigjarigen oorlog honderdduizenden in den dood hebben opgeofferd ter wille van de vrijheid van het geloof, dat zij ons nalieten, schaft zich een aan. Elke Hugenoot, die zijne kinderen leeren wil van waar zij komen, of wat hen herwaarts heeft gebragt, en wat hun offerpligt is, zie dat zijne kinderen het te lezen krijgen; of, nog voor dat zij lezen kunnen, dat zij uit de prenten leeren wat het zegt voor Christus te leven, te lijden, en te sterven"!

Behalve deze vurige reclameboodschap zijn er nog twee aanwijzingen dat het boek in 1896 verscheen.
Ten eerste opende Höveker pas in 1896 twee filialen in Zuid-Afrika; een fiasco dat zou leiden tot de ondergang van zijn firma (en de overname door W. ten Have, in 1906).
Ten tweede begon Höveker in 1896, begin 1897, in Nederlandse kranten te adverteren met dezelfde uitgave onder een andere titel. De verschijning van deze titeluitgave: “Medeërfgenamen van Christus. Geschiedenis van de vervolgingen der christelijke kerk. Bewerkt door dr. D.P. Rossouw. Met eene voorrede van dr. Andrew Murray” (Amsterdam, z.j. [1896/1897]) vinden we terug in Brinkman's "Alfabetische lijst van boeken..." over 1896 (51ste jrg., blz. 156) en 1897 (52ste jrg., blz. 150). Compleet in drie delen kostte het boek zes gulden (gebonden zeven gulden vijftig).

Eind negentiende eeuw werd het uitgeversrestant overgenomen door de Rotterdamse boekhandelaar en uitgever P.D. Bolle (1841-1913). Die voorzag het van zijn eigen titelpagina en begon in oktober 1901 te adverteren met: “Het boek der martelaren" (Rotterdam, z.j. [1901]) dat in 'prachtband' voor slechts ƒ 3,75 gulden bij hem werd 'uitverkocht' (verramsjt) in zijn 'Bazaar van Goedkoope Boeken'.

Tussen de drie uitgaven bestaat (soms) een opmerkelijk inhoudelijk verschil. Zo ontbreekt in Höveker's: “Medeërfgenamen van Christus..." het eerste hoofdstuk: "Lijden en marteldood van Christus" ('Onze Heiland - Zijne geboorte - Zijne wonderwerken - Zijn lijden en sterven'). Dat hoofdstuk kom in de editie van Bolle soms wel, soms niet voor. Er bestaan dus ook twee verschillende inhoudsopgaven!

A. De oorspronkelijke inhoudsopgave gelijk aan: “Het nieuwe martelaarsboek: eene geschiedenis van de vervolgingen der Christelijke kerk”. Die begint met:
Algemeen overzicht (blz. 1).
I.  Lijden en marteldood van Christus (blz. 5)
II. Marteldood van Christus apostelen en evangelisten (blz. 10).

B. De nieuwe inhoudsopgave, die begint met:
I. Algemeen overzicht (blz. 9). NB. met de tekst daarvan op één bladzijde.
II. Marteldood van Christus apostelen en evangelisten (blz. 10).
In deze variant ontbreekt het hoofdstuk: "Lijden en marteldood van Christus" ('Onze Heiland - Zijne geboorte - Zijne wonderwerken - Zijn lijden en sterven').

Waarom het hoofdstuk "Lijden en marteldood van Christus" soms ontbreekt is raadselachtig. Wellicht omdat Jezus Christus in strikt gereformeerde zin niet tot de martelaren behoorde? "Het lijden van Christus was van geheel andere aard. (-) Veel martelaren werden meestal alleen lichamelijk gepijnigd, maar Christus heeft het diepst geleden in Zijn ziel. Dat lijden gaat veel dieper. Let ook op de oorzaak van het lijden. De martelaren leden onschuldig, niet om hun zonden of om de zonden van anderen. Christus leed wel om de zonde. Niet Zijn eigen zonde, maar Hij droeg de zonde van de wereld (Johannes 1 : 29). Hij droeg de toorn van God tegen de zonde van het hele menselijk geslacht (Heidelbergse Catechismus antwoord 37)", aldus ds. C.G. Vreugdenhil in een vraaggesprek in 2002.

Hoe dan ook; duidelijk is wel dat het hier gaat om één uitgave uitgebracht onder drie verschillende titels met in alle drie de negentwintig tekeningen van Piet Mondriaan. U kunt ze (bijna) allemaal hier bewonderen.

U vraagt zich af of ook de Mondriaankenners hiervan op de hoogte zijn? Over zijn leven (in Amsterdam) en zijn vroege teken- en schilderwerk tot ca. 1900 is veel onbekend gebleven; niet in de laatste plaats omdat Mondriaan dat zelf wilde. Mijn stukje boekgeschiedenis zult u in de talrijke uitgaven over Mondriaan tevergeefs zoeken.
Een aantal overzichtswerken noemt de prenten en geeft er één of meerdere afbeeldingen bij.
Eén van de eerste is C. Blotkamp: "Mondriaan. Deductie als kunst" (Zwolle, 1994, blz. 22/23) met een afbeelding van één martelaarprent. Daarna volgt: "Mondriaan compleet" (Blaricum, 2001) met in het overzicht, achterin, een afbeelding van de omslag van Höveker's "Medeërfgenamen van Christus..." en achtentwintig illustraties! Achtentwintig?

Het lijkt er op dat Mondriaan-expert en conservator moderne kunst bij het Kunstmuseum Den Haag H. Janssen dit foutieve aantal klakkeloos heeft overgenomen, want hij wijdt aan Mondriaans boekillustraties zelfs een apart hoofdstuk: "Achtentwintig illustraties voor het boek medeërfgenamen van Christus" (in: "Mondriaan in het gemeentemuseum Den Haag" (Den Haag, 2008, blz. 31).
En tot slot de uitgave samengesteld door C.W. de Jong: "Piet Mondriaan. Leven en werk" (Utrecht, 2015) met achterin 'Het complete werk van Piet Mondriaan' een gelijksoortige verwijzing en drieëntwintig gruwelprenten.

Zoals u weet stond Höveker's martelarenboek sinds het gesprek met Wim Heijting op mijn zoeklijstje. Pas enkele weken terug was het eindelijk raak. Toen ik weer eens wat trefwoorden intypte op Marktplaats waaronder 'Rossouw' verscheen er een advertentie met foto's van een fraaie (herbonden) Bolle editie in zijn originele roodbruine 'prachtband'! Nota bene een exemplaar met de nieuwe inhoudsopgave en het soms ontbrekende hoofdstuk "Lijden en marteldood van Christus"! Voor negentwintig echte Mondriaan illustraties hoefde ik geen miljoenen neer te leggen, noch tweehonderd euro, maar slechts vijf tientjes (zie mijn aanwinsten van november 2019).

Inmiddels heb ik mijn exemplaar liefkozend doorgebladerd en genoteerd op welke bladzijden een illustratie van Mondriaan staat:

In het deel: 'Vervolgingen tot op Constantijn de Groote'.

1. Marteldood van Laurentius (blz. 49).

In het deel: 'Vervolgingen onder het Pausdom'.

2. Het groote bloedbad (blz. 203).

In het deel: 'Vervolgingen in Engeland'.

3. Zes mannen en vier vrouwen tezamen verbrand (blz. 529),
4. Het bloedbad in Ierland in 1641 (blz. 533).

In het deel: 'Vervolgingen in Frankrijk'.

5. De wipgalg (blz. 541),
6. Vreeselijke dood van Jean de Klerck (blz. 549),
7. Uiteinde van Petrus Gaudet (blz. 553),
8. Het uitsnijden der tong (blz. 567),
9. Vijf studenten van Lausanne levend begraven (blz. 591),
10. Marteldood van Pieter van Rosseau 9blz. 597).
11. Tooneel uit den Bartholomeusnacht (blz. 625).

In het deel: 'De martelaren in de Nederlanden'.

12. Hendrik Voes en Johannes Esch verbrand (blz. 689),
13. Dood van Hendrik van Zutphen (blz. 693),
14. Jan de Bakker op den brandstapel (blz. 697),
15. Te Gent twee mannen verbrand en twee vrouwen levend begraven (blz. 701),
16. Joost Jusbergh te Brussel onthoofd (blz. 705),
17. Marteldood van Maarten Huerblok en anderen (blz. 709),
18. Betrand le Blas gemarteld (blz. 713),
19. Robert Oguier en zijn gezin voor den raad (blz. 721),
20. Gilles Verdict verworgd en verbrand (blz. 725),

21. Jan Herrewijn verworgd en verbrand (blz. 729),
22. Cornelis Halewijn en Herman Jansz naar de strafplaats gebracht (blz. 733),
23. Daniël Galland op de pijnbank (blz. 737),
24. Schrikkelijke dood van Fabritius (blz. 745),
25. Dood van Jan de Grave (blz. 757),
26. Vier gewezen priesters verbrand (blz. 761),
27. Anneken uit den hove levend begraven (776),
28. Jasper de Metzer naar den brandstapel gesleept (blz. 769),
29. Pieter Panis te Mechelen aan de galg (blz. 773).

Alle afbeeldingen zijn voorzien van het monogram ‘P.C.M. jr’. en - zoals u ziet - behoorlijk primitief getekend. Wie herkent in deze onbeholpen kindertekeningen de hand van de later zo beroemde schilder van Victory Boogie Woogie?