Vissen achter het net, naar Willem en Jet

Achter het net vissen... Het overkomt iedere verzamelaar.
Wijlen Gerrit Komrij (1944-2012) overkwam het op de Deventer boekenmarkt, zoals u hier kunt lezen.
Mij overkwam het - jaren terug - toen antiquaar Ab van der Steur (1938-2012) een exemplaar van: "Uit het leven van Koning Gorilla" (van S.E.W. Roorda van Eysinga) vlak voor mijn neus vond en voor een luttel bedrag kocht.
Dat pamflet wordt wel gezien als het meest fameuze schotschrift tegen ons Koningshuis, meer specifiek tegen onze toenmalige vorst Koning Willem III (1817-1890). Er bestaan verschillende edities van en in totaal zijn er vermoedelijk zo'n 100.000 exemplaren van verspreid! Regelmatig worden exemplaren door antiquaren en veilinghuizen aangeboden en heel zeldzaam is het dus niet.
Zeldzamer is een brochure met los uitgegeven spotprent vol majesteitsschennis tegen Koning Willem I der Nederlanden (1772-1843). De brochure vond ik in een antiquariaat maar voor die losse prent moest ik achter het net vissen...!

Dit bibliofiele avontuurtje begon allemaal een paar weken geleden met het besnuffelen van de laatst toegevoegde items op Boekwinkeltjes van antiquariaat Boek en Glas in Amsterdam.
Ik geloof dat ik mijzelf een vaste klant mag noemen van dit antiquariaat. Veel van antiquaar Louis Putman (1923-2013) kwam destijds bij Boek en Glas terecht en regelmatig bieden de eigenaren Conchita en Peter leuke boekjes, brochures en ander bijzonder drukwerk aan voor schappelijke prijzen.
Al snuffelend viel mijn oog op een raadselachtige titel: "Brief aan een inwoner van Vetweidenland, bij gelegenheid van het huwelijk van Willem Kaaskooper en Jetje Dondermond" (Amsterdam, z.j. [1841]).

Nieuwsgierig geworden begon ik mijn zoektocht naar achtergrondinformatie op internet en in mijn bibliotheek.
Blijkens het titelblad verscheen deze publicatie anoniem 'voor eigene rekening' te Amsterdam ("In de Kerkstraat, bij de Leidschestraat, No. 264"). Het is één van de schotschriften die destijds verscheen ter gelegenheid van het zeer omstreden tweede huwelijk (in 1841) van de inmiddels afgetreden Koning Willem I der Nederlanden met zijn katholieke hofdame Henriette d'Oultremont de Wégimont (1792-1864). Het in hun nieuwe woonplaats Berlijn gesloten morganatische huwelijk leidde tot een schandaal in Nederland. Henriette was rooms-katholiek (en moest daarom aan de Paus dispensatie vragen) maar bovendien geen prinses. In hofkringen was het daarnaast een publiek geheim dat Willem al vele jaren een andere hofdame tot minnares had, de gouvernante van zijn jonggestorven dochter Paulina (1800-1806), baronesse Julie von der Goltz (1780-1841). Hij had bij haar al vier onwettige kinderen verwekt!

Onze anonieme briefschrijver gaf - zoals u zelf kunt lezen - een vrolijke beschrijving van de bruiloft waar enkele schunnige liedjes ten gehore werden gebracht en besloot zijn bericht geschreven 'op den huize Spotlust' met een veelzeggend postscriptum:

"PS. Zoodra wij hier den kaneelstok roeren, zal ik het u ten spoedigsten melden, Wim heeft beloofd zijn best te zullen doen. - Jet heeft reeds mijn dochtertje belast met het breijen van vaderliefjes (een driehoekig babymutsje) en mijne vrouw heeft de toezegging der levering van de luijermand".

Bijzonder interessant is de informatie over deze brochure die ik vond in Jeroen Koch's biografie: "Koning Willem I, 1772-1843" (Amsterdam, 2013). Daarin schreef hij dat zelfs de republikeinse en revolutionair gezinde journalist Eillert Meeter (1818-1862) het maar een vunzig drukwerkje vond, een pamflet vol vulgaire satire van 'beginselloze pamflettisten en rijmelaars'. "Maar de samensteller was wél goed geïnformeerd zoals de redacteur van de 'Tolk der Vrijheid' wist. De schrijver van het schotschrift was hoogstwaarschijnlijk of Van Andringa de Kempenaer (1804-1854) of Van den Biessen (1797-1845). Mogelijk hadden zij de gefingeerde brief samen gecomponeerd. En zij ontleenden hun kennis over de perikelen aan het hof aan niemand minder dan de toenmalige prins van Oranje, inmiddels Koning Willem II, die hun voor zijn lastercampagne tegen zijn vader in maart 1840 de nodige details had toegespeeld" (blz. 550/551)!

Volgens een rapport van Dr. Mr. Daniël Jacob van Ewijck van Oostbroek van de Bilt (1786-1858), gouverneur van Noord-Holland, veroorzaakte het huwelijk in Amsterdam in verschillende sociëteiten relletjes waarbij vooral de daar aanwezige portretbustes van de voormalige Koning het moesten ontgelden. Van één werd de neus afgeslagen en een ander werd als bewijs van minachting bij afslag geveild voor vijfentwintig cent. Bij dit rapport was een pamflet gevoegd, dat in Amsterdam veel werd verkocht en gelezen: "Brief aan een inwoner van Vetweidenland, bij gelegenheid van het huwelijk van Willem Kaaskooper en Jetje Dondermond"!
De oplage moet dus vrij aanzienlijk zijn geweest maar ongenoemd en kennelijk minder bekend is de hierbij uitgegeven litho "Het huishouden van Willem Kaaskooper" (ca. 41 cm. hoog en 36 cm. breed). Deze vertoont zes afbeeldingen, elk met eenregelig onderschrift;
Op de eerste afbeelding zien we het schip 'Nederlanden' dat overstag gaat en Willem I die hard wegloopt van het schip. Onder deze afbeelding staat: "Wim redt zijn g...". Op de tweede afbeelding staat Willem I in een kaaswinkel, leunt tegen een toonbank en staat op de grondwet. De koning zegt tegen de kaasverkoper: "Daar kan nog wel wat af". Onder de afbeelding staat: "Wim doet de affaire over". Op de derde afbeelding zit Willem I in een grote stoel in een kamer bij de open haard. Uit zijn mond komen de woorden: "Waar blijft Jet Dondermond". In de deuropening staat een vrouw in een lange japon met een kapje op haar hoofd die tegen Willem zegt: "Hier lieve Kaaskooper". Onder deze afbeelding staat: "Wat zit ik hier warmpjes". De vierde afbeelding toont Willem I incognito met hoge hoed en cape als hij per trein aankomt in 'Zwart Adelaar' (Duitsland) en welkom wordt geheten: "Welkom, welkom met jou duitjes".  In zijn gevolg lopen mannen te sjouwen met grote kisten. Deze afbeelding draagt de titel: "Wim komt in zwart adelaars land".
Op de vijfde afbeelding lopen Willem I en Jet gearmd weg van de kerk, omringd door belangstellenden. Onder deze afbeelding staat: "Wim en Jet zijn getrouwd".
De zesde en laatste afbeelding toont Willem I en Jet tegenover elkaar gezeten in een kamer met op de achtergrond een hemelbed. Onder de afbeelding staat: "Jetje in gezegende omstandigheden". Uit de mond van Willem I komen de woorden: "Wat is dat Jetje, nu al?" En Jet zegt: "C' est l'amour, l'amour, l'amour Wimpje". Geheel onderaan staat het uitgeversadres (dat hetzelfde is als op de titelpagina van de brochure).

Beide, brochure en litho, worden genoemd in het standaardwerk van Frederik Muller: "Nederlandse Historieplaten" (onder nummer 7038). 'Zeldzaam' schreef Muller in zijn beschrijving en een dergelijke kwalificatie van hem (toen al!) mogen we gerust overnemen. Desondanks is er momenteel één antiquariaat die beide aanbied! Bij Van der Steur kunt u de litho samen met de brochure kopen voor honderdeenentachtig euro.
Boek en Glas bood de brochure aan voor vijftien euro. Ik aarzelde even met mijn besluit om tot aanschaf over te gaan. Mijn lichte aarzeling betrof niet de vraagprijs want die was beslist niet hoog, maar ja.... die brochure is maar de helft van het verhaal en hoe groot is de kans om die litho nog eens los tegen te komen en te kopen?

Toen ik vervolgens in Google naar afbeeldingen van de spotprent zocht wachtte mij een verrassing. Ergens tussen alle afbeelding vond ik een heel klein plaatje dat verwees naar een advertentie op Marktplaats waarin de litho werd aangeboden!
De advertentie was echter al geruime tijd geleden geplaatst en bestond inmiddels niet meer.
Met veel moeite kon ik echter de oude advertentietekst en naam van de verkoper achterhalen. Die bleek verder geen advertenties op Marktplaats te hebben geplaatst.
Perkamentus viste achter het net...
Desondanks besloot ik om mijn hengel achter het net uit te gooien en stuurde ik via Marktplaats een berichtje naar het oude emailadres van destijds met de vraag of de litho nog te koop was (ik bood vijftien euro). De kans op antwoord schatte ik niet al te hoog in....
Groot was mijn blijdschap toen ik slechts enkele dagen later een positief antwoord ontving. Inmiddels werd de litho verenigd met de brochure. Weer een zeldzaam object voor mijn collectie 'old & rare' en compleet dankzij vissen achter het net!

Uit de begintijd van het Leger des Heils

Alweer vier jaar geleden zond TV Oost: "Hang naar schoonheid" uit.
Een documentaire (van Olaf Witkamp) over de bevlogenheid, passie en de liefde voor het geschreven en gedrukte woord. Drie totaal verschillende antiquaren over hun handel, de ups- en downs, verleden en toekomst. De erudiete antiquaar Jos Wijnhoven (overleden in 2017), de met de tijd en veranderingen worstelende Pieter van der Meer (gestopt in 2016) en de mistroostige notoire zwartkijker Willem Oving (Mulder Boekenvreugd), 'still going strong'.

Twee weken geleden struinde ik langs Willem's kraam op de Spui boekenmarkt. Zoals altijd bij Willem verkeert zijn boekenstalletje in een constante staat van ontbinding. Chaotisch en rommelig, zo ziet Willem het graag, want hij heeft een bloedhekel aan geordende kramen zoals hij zelf in de documentaire zegt. Vaak zit hij quasi ongeïnteresseerd met een schaakbord voor zijn kraam en soms verkoopt hij wat.
"Maar ehh... boeken verkopen is ehh... net zo makkelijk als ehh... pruimtabak ehh... verkopen", aldus deze antiquaar.
Toch mag ik hem wel. Ik behoor zelf ook niet tot de meest optimistische en vrolijkste mensensoort en een zekere mate van cynische ironie (of is het puur realisme?) kan ik wel lijden.

Op de tafel tussen wat stapeltjes boeken lag ditmaal een hoopje vluchtig drukwerk. Op dun papier gedrukte strooifolders, circulaires, enveloppen en dergelijke uit de begintijd van het Leger des Heils. Oud, soms geïllustreerd (lijnclichés) en vermoedelijk uiterst schaars. Ziedaar drie redenen om uit de stapel een selectie te maken en die voor twee tientjes van Willem over te nemen.
Sommige folders en enveloppen waren op grote bruine vellen geplakt met op de achterzijde een etiket van het Utrechtse leesgezelschap "Van allerlei slag" (1886-1973), zodat meteen duidelijk is door wie en voor wie deze verzameling werd bijeengebracht.

Iedereen kent het Leger des Heils wel maar desondanks geef ik hier een paar feitjes.
Het Leger des Heils werd in Nederland opgericht in 1887. Dat jaar vond de eerste bijeenkomst plaats op 8 mei in de Amsterdamse Gerard Doustraat 69. Nederlands eerste heilsoldaat Gerrit Juriaan Govaars (1866-1954), speelde er viool (en zijn instrument kunt u hier beluisteren). Nederlands bekendste heilsoldaat is vermoedelijk nog steeds Alida, alias 'majoor', Bosshardt (1913-2007).

Het drukwerk dat ik kocht is soms gedateerd en uit de periode 1896-1941. De oudste circulaire, ooit gevouwen en gericht aan ene mevrouw A.C. Moesman, Voorstraat 9 in Utrecht is een uitgave van de Amsterdams afdeling maatschappelijk werk gedateerd 25 december 1896. Deze, in een blauwtint gedrukte en geïllustreerde, uitgave (28.5 cm. hoog en 22 cm. breed) geeft een overzicht van de werkzaamheden en resultaten die zijn bereikt. De illustratie op de voorzijde van de 'Barmhartigheidszusters aan 't werk in een dronkaardshuis' is linksonder op de tafel gesigneerd (JMGC ?) evenals rechtsonder WJG. Nog drie andere illustraties hebben een monogram.
De 'Ziekenverpleging' is (boven de stoel) gesigneerd NB. De overige twee tekeningen; 'Aan 't werk in de Toevlucht' en 'In 't Reddingshuis' zijn beiden aan de rechterzijde voorzien van een onduidelijk monogram.

De circulaire is ondertekend door Arthur S. Booth Clibborn (1855-1939) en zijn vrouw Catherine Booth Clibborn (1858-1855), dochter van de oprichter van het Leger des Heils William Booth (1829-1912). Zij werd ook wel 'de moeder van het Leger des Heils' genoemd.

In de circulaire is sprake van de opening in april (1896) van het volkslogement 'De Metropool'. Dit gebouw bevond zich in de Warmoesstraat (nr. 136) en bood een slaapplaats en een maaltijd aan de allerarmsten van Amsterdam. Het gebouw werd in 1911 gesloopt, om plaats te maken voor de Amsterdamse Effectenbeurs. Het volkslogement verhuisde daarna naar de Spuistraat.

Ik vermoed dat dit inmiddels een uniek exemplaar is, vandaar dat ik deze circulaire bladzijde voor bladzijde weergeef. Voor wie nader onderzoek wil doen; het archief van het leger des Heils (1887-1989) ligt in het Utrechts Archief en het museum van het Leger des Heils bevindt zich in Oudezijds Armsteeg te Amsterdam.

Niet geïllustreerd is een circulaire van het Nationaal Hoofdkwartier in de Damstraat 20 in Amsterdam (waar men vanaf 1901 een verdieping huurde) getiteld 'Maatschappelijke Wrakken. Wat is het geneesmiddel', uit 1904 (27 cm. hoog, 22 cm. breed) die ik met behulp van Delpher kon dateren. De circulaire is ondertekend door commandant Thomas Estill (1859-1926).

Op woensdag 30 juni 1909 organiseerde het Leger des Heils blijkens het bovenstaande tweezijdig bedrukte strooiblad (25 cm. hoog, 16.5 cm. breed) de jaarlijks terugkerende velddag. Aanwezig waren onder meer de commandant William Ridsdel (1844-1931) en zijn echtgenote mevrouw Ridsdel. Van beiden is op de voorzijde een portretfoto afgedrukt. Tevens staat geheel onderaan dat het biljet werd gedrukt in de Electrische Drukkerij van het Leger des Heils in Amsterdam! Die eigen zetterij, drukkerij en styperij (afkorting van stereotyperen; het maken van metalen letterplaten naar het zetsel d.m.v. een papiermatrijs) bestond al in 1894 en zat toen aan het Rapenburg 44 in Amsterdam, waar ook het centraal hoofdkwartier was gevestigd. De lonen waren er destijds overigens erbarmelijk laag, zo lezen we in een artikel uit 'Recht voor allen'.

Een ander eenzijdig bedrukt blad (25.5 cm. hoog, 16.5 cm. breed) werd kennelijk uitgereikt door de collectanten in de 'Week van Gebed en Zelfverloochening 6 tot 20 april 1918'. "Wees zoo goed uw bijdrage te storten in het gesloten busje, dat de kollektant bij zich heeft", staat er links naast de handtekening van de commandant. Het blad is geïllustreerd met zes tekeningen: 'Arme kinderen', 'De armen worden geholpen', 'Gevangenis werk', 'Gevallenen worden gered', 'Onze zendingsarbeid' en 'Hongerigen gevoed'. Gelukkig heeft de illustrator zijn werk linksonder gesigneerd. Het gaat om Coenraad van Velzel (1878-1969), tekenleraar aan de ambachtsschool in Doesburg.

Een dubbelzijdig bedrukte circulaire (28 cm. hoog en 22 cm. breed) toont aan de ene (liggende) zijde de enorme 'helpende hand van het leger'. Op de hand liggen getekende afbeeldingen van: het nationaal hoofdkwartier in Amsterdam (Prins Hendrikkade 49-51), het moederhuis in Rotterdam, het kinderhuis in Naarden, de industriële inrichting in Amsterdam, 'Heilzusters grijpen in', 'Een samenkomst' en 'Slumzusters aan 't werk'. Helaas is deze tekening niet gesigneerd.
Aan de andere (staande) zijde is een informatieve tekst gedrukt met een overzicht van wat in 1922 werd bereikt. Zo werden er ondermeer 729.877 maaltijden verstrekt en 7.538 gevangenen bezocht.

Een enkelzijdig bedrukte circulaire (25 cm. hoog, 16 cm. breed) op blauwkleurig papier uitgegeven in verband met de 'Zelfverloochenings-Aanvrage 1924' toont een oude vrouw die wat kleingeld in een busje stopt dat haar door een jongen wordt voorgehouden. De tekening is niet gesigneerd maar draagt de titel: "Het penningske der weduwe". Op het busje staat 'Zelfverloocheningsweek' maar het oosters geklede jongetje lijkt in niets op een Hollandse Heilsoldaat die zich kan legitimeren met een volmacht (waarnaar nadrukkelijk wordt verwezen in de tekst). Hoogstwaarschijnlijk gaat het dus om een illustratie bij een ander verhaal! Voor de 'Zelfverloochenings-Aanvrage 1910' werd deze afbeelding ook al gebruikt (zo bleek mij uit een exemplaar dat te koop werd aangeboden door antiquariaat Fokas Holthuis).

"Lees de strijdkreet" staat er linksboven op een circulaire gedrukt in een blauwe kleur (28 cm. hoog, 22 cm. breed). Het lijfblad van het Leger des Heils verscheen voor het eerst in 1890 en werd dit jaar omgevormd tot een digitaal platform. De dubbelzijdig bedrukte circulaire met de 'Nationale Aanvrage 1927' verscheen tevens in het jaar van het veertigjarig jubileum. Behalve de foto's van de stichter en zijn dochter, het kinderhuis in Naarden en de industriële inrichting en tehuis voor mannen in Amsterdam werden ook twee tekeningen als illustratie opgenomen (beiden niet gesigneerd). De resultaten van 1926 laten zien dat het aantal verstrekte maaltijden (1.542.993) en bezoeken aan gevangen (14.150) in vier jaar tijd verdubbelden.

Tot slot een ongedateerd dubbelzijdig bedrukt strooiblad met een persoonlijk woord van commandant Bouwe Vlas (1871-1946). In de eerste zin wordt gesproken over de 54 jaren die verstreken zijn en zo is deze circulaire te dateren op 1941. In dat jaar werd het Leger des Heils door de Duitse Rijkscommissaris Seyss-Inquart (1892-1946) geliquideerd.
Op de versozijde staan een aantal tekeningen gemaakt door acteur en beeldend kunstenaar W.(F) Heskes (1891-1973).

Bij de partij die ik van Willem overnam zaten ook verschillende enveloppen en envelopjes in diverse formaten, de kleinste (onderste collage rechtsboven) is slechts 10 cm. breed en 6 cm. hoog. Ze zijn uit het eerste kwart van de twintigste eeuw. De enveloppe met 'Gebroken dijken - Gebroken levens' kon wel eens verwijzen naar de stormvloed van 1916.

Tientjeswerk uit drie eeuwen

"En? Nog wat gekocht?". Is een vraag die mij menigmaal wordt gesteld als ik over boekenmarkten en antiquarenbeurzen loop. Soms knik ik bevestigend maar een enkele keer luidt het antwoord: "Nee; maar ik snuffel en koop al het hele jaar door, dus ik hoef het niet meer te hebben van dergelijke bijeenkomsten...".

Hoe ik het hele jaar doorsnuffel en koop heb ik alweer bijna vier jaar geleden beschreven in: "Sneupen 2.0, de digitale sneuper". Internet afstropen, digitaal sneupen loont en hoeft niet kostbaar te zijn!
Tijd om dat weer eens te onderstrepen met wat recente aanwinsten die tien euro per stuk hebben gekost.
Alle voorbeelden in dit stukje vond ik door op trefwoord via diverse sites te zoeken. Op die manier kom ik titels tegen die me interesseren. Sommige titels leveren weer andere nuttige zoekgegevens. Vervolgens zoek ik met behulp van de volledige titel naar achtergrondinformatie over de publicatie (via Google en de DBNL bijvoorbeeld); hoe schaars is de uitgave? (met behulp van WorldCat, de STCN) en is de vraagprijs in orde? (via Antiqbook en Boekwinkeltjes). Eventueel vraag ik aanvullende informatie op bij de verkoper.

Via Marktplaats vond ik zo niet één maar twee publicaties die nauw met elkaar te maken hebben en gezamenlijk werden aangeboden voor twintig euro. Het zijn twee jubileumboekjes die verschenen ter gelegenheid van het honderdjarig bestaan in 1915 van 'de Vereeniging ter Bevordering van de Belangen des Boekhandels (VBBB)'.
Ze vormen een mooie aanvulling op het rijtje boeken over de 'vereniging met de lange naam' dat ik al hier in de kast heb staan.
Het gaat om J.M. Meulenhoff's: "Viert feest! Korte geschiedenis van de feesten en het jolijt gedurende de eerste honderd jaren uit het leven der Vereeniging" (z.p. 1915) en het zeldzamere: "Programma der feesten ter gelegenheid van het honderd-jarig bestaan van de Vereeniging ter Bevordering van de Belangen des Boekhandels te Amsterdam 11 aug. 1815 11 aug. 1915" (Haarlem, 1915).

De eerste uitgave is rijk geïllustreerd met foto's en facsimile's en de illustratie op de voorkant is rechtsboven gesigneerd door Jan Wiegman (1884-1963). De tweede uitgave, een brochure op handgeschept papier, bevat eigenlijk alleen maar een korte opgave van de inhoud het programma op 11, 12 en 13 augustus 1915 met dierentuin Artis als uitvalsbasis en de namen van de leden van de feestcommissie, commissarissen van orde, ereleden, bestuur, medewerkers, gasten en deelnemers. Het is een boekje aangeboden aan de deelnemers door de firma Emrik & Binger en Ruijgrok & Co. te Haarlem. Het bevat enkele illustraties zoals die bovenaan dit artikel alsmede een tekening van Nelly Bodenheim (1874-1951) die duidelijk is geïnspireerd op het alom bekende schilderij van Johannes Jelgerhuis (1770-1836) met het interieur van de boekhandel van Pieter Meijer Warnars op de Vijgendam te Amsterdam (1820).

Dat historisch materiaal met betrekking tot Amsterdam en Amstelland mijn bijzondere belangstelling heeft mag ik inmiddels als bekend veronderstellen. Ik was daarom in mijn nopjes met een zeer zeldzame negentiende eeuwse brochure die ik vond via Boekwinkeltjes. Alleen het Stadsarchief Amsterdam beschikt nog over een exemplaar.
De titel luidt: "De verplichte verhuizing of de onteigenden uit de Halsteeg en Oude-Doelenstraat. Een droom door J.B.", (Amsterdam, 1868). De auteur is J. Braun, waarvan mij verder niets bekend is.

Het gaat hier om een negentiende eeuwse infrastructurele verbetering met als doel het door het stadsbestuur in 1595 ingestelde eenrichtingsverkeer van de Dam door de Pijlsteeg en naar de Dam door de Halsteeg te verbeteren.
Door de bebouwing aan noordzijde van de Halsteeg en Oude-Doelenstraat te slopen, waaronder het sigaren- en tabakmagazijn van Hajenius (thans gevestigd aan het Rokin 96), ontstond de huidige brede Damstraat waar tot op heden al het verkeer doorstroomt.

De brochure doet verslag van een wat wonderlijke bijeenkomst van 'medebewoners en bewoneressen van de Halsteeg en Oude-Doelenstraat, Noordzijde' die bijeengekomen zijn om van gedachten te wisselen over het genomen raadsbesluit tot sloop. Wonderlijk omdat niet de aanleiding c.q. verkeersproblematiek ter sprake komt maar allerlei andere stedelijke - en maatschappelijke veranderingen. Positieve, zoals de bouw van ruimere arbeiderswoningen en de nieuwe duinwaterleiding maar ook minder positieve, zoals het verdwijnen van kleine winkels, de opkomst van grote warenhuizen, de stijgende kosten van levensonderhoud en daarmee gepaard gaande toenemende vrouwenarbeid. De droom eindigt met een hulde aan het stadsbestuur "die met vaste hand voortgaat datgene tot stand te brengen, wat tot wezenlijk heil van de gemeente Amsterdam kan strekken".

Tot slot een curieuze achttiende eeuwse preek die ik (alweer) op Boekwinkeltjes tegenkwam: "Predikatie op den Diefstal Gepleegt aan de Roomsche Kerk van Aarlanderveen. In den Nagt tusschen den eersten en tweeden Juny 1776. Uit den mond des Predikers uitgeschreeven, gepreedikt den 9den Juny", (Amsterdam, 1776).
Theologie (antiquarisch ruim voorradig) heeft niet mijn directe belangstelling maar een fraaie Catechismus of bijzonder drukwerk zoals de 'Samaritane' (het 'dollemansboekje' van Frans Baltensz.) of de Kerst-leerrede “met volkoome uitlaating van de Letter R, zonder dat daar door de zin eenigzints verstoord wordt”, een R-lipogram van de Duitse predikant Joächim Müllner (1647-1695), zal ik zeker niet laten liggen!

De Amsterdammer Joannes Pex (1744-1814) was nog geen jaar pastoor in Aarlanderveen (thans gemeente Alphen aan den Rijn, Zuid-Holland) toen zijn statie in de nacht van 1 op 2 juni 1776 werd opgeschrikt door een inbraak in de kerk. Het zilveren vaatwerk werd geroofd en het H. Sacrament in de tuin der pastorie weggeworpen. Grote commotie!
Van het gemeentebestuur verkreeg Pex toestemming om het H. Sacrament plechtig in processie naar de kerk terug te brengen. Ter gelegenheid daarvan verscheen deze feestrede "uit den mond des predikers uitgeschreeven, gepreedikt den 9den Juny" en op 24 juli 1776 kerkelijk goedgekeurd door de Antwerpse A. de Vries, 'Licentiaet in de Godtsgeleerdheid, Canonik Gradueel, en Penitensier, Boekenkeurder'.

De predicatie werd gunstig besproken in de ‘Hedendaagsche Vaderlandsche Letter-Oeffingen…’ (Amsterdam, 1776, deel 5, 1ste stuk) en kostte volgends deze recensie bij de uitgever zes stuivers.
Er zijn in de afgelopen eeuwen diverse preken uitgegeven maar toen ik op trefwoord naar de titel zocht in de STCN bleek mij al gauw dat dit de enige gelegenheidspreek is die dit misdrijf tot onderwerp heeft.
Een bijzonder ingebonden en geannoteerd exemplaar (mogelijk het exemplaar van pastoor Pex zelf) berust in de bibliotheek van de Vrije Universiteit in Amsterdam. Daarover is in 'De Boekenwereld' (jrg. 23, 2006-2007) een lezenswaardig artikel geschreven door Hubert Vandewalle, oud-medewerkers aan de STCN.

Misdaad loont niet (zegt men), maar tweeënhalve eeuw later leverde het mij toch maar mooi een bijzondere preek op voor mijn 'private library'!

Kiekjes van Joods Amsterdam

Afgelopen zomer trok ik de stad in met het voornemen om bij de Athenaeumboekhandel op het Spui het geheel vernieuwde standaardwerk: "Geschiedenis van de Joden in Nederland" (Amsterdam, 2017) te bekijken en te kopen. Het boek ontving over het algemeen goede recensies en ik was erg nieuwsgierig naar de inhoud.

Voorafgaande aan mijn bezoek bezocht ik de naastgelegen vrijdagse boekenmarkt met een opmerkelijk resultaat maar ook desastreuse financiële gevolgen!
Ik vond daar namelijk - hoe toepasselijk! - een mooi exemplaar in halfleer van de allereerste "Geschiedenis der Joden in Nederland" (Utrecht, 1843), geschreven door mr. H.J. Koenen (1809-1874) die er in 1842 de gouden ereprijs van het Provinciaal Utrechts Genootschap mee verdiende. Een destijds duur maar baanbrekend boek waarvan zelfs een verkorte Duitse versie verscheen!
Net als u, kan ik mijn geld maar één keer uitgeven en de keuze tussen Alfa en Omega viel al gauw op de eerste.

Nieuwe boeken hebben over het algemeen de gewoonte snel goedkoper te worden en ik twijfelde er daarom geen moment aan dat ik mijn Omega binnen afzienbare tijd tegen het lijf zou lopen en vermoedelijk voor een (meer) aangename prijs. Mijn begeerte werd daarmee weliswaar op de proef gesteld maar in de tussentijd kon ik mooi mijn nieuwe aanwinst van A tot Z lezen. Daarmee was ik al geruime tijd klaar toen ik op Marktplaats een exemplaar van de jongste uitgave aantrof dat voor een luttele vijfentwintig euro naar mijn bibliotheek verhuisde. Kijk! Zo doe je dat...

De geschiedenis van de Joden in Nederland met name in Amsterdam heeft altijd mijn speciale belangstelling gehad. Ik ben vooral gespitst op boeken en brochures gepubliceerd vóór de Tweede Wereldoorlog.

Een uitgever die op dat gebied het een en ander heeft laten verschijnen is Menno Hertzberger (1897-1982). Elke antiquaar en bibliofiel kent hem natuurlijk wel en nog maar enkele jaren geleden verschenen zijn schetsmatige herinneringen onder de titel: "Boeken, veel boeken - en mensen" (Amsterdam, 2009).

Ik vond van hem wat oude uitgeversreclame die ik aantrof achterin een brochure getiteld: "Bibliographie en Historie. Bijdrage tot de geschiedenis der eerste Sephardim in Amsterdam" (Amsterdam, 1927), geschreven door S. Seeligmann en verschenen bij Hertzberger.

In het reclamelijstje met "eenige onzer uitgaven op Joodsch gebied" staan verschillende boekjes die ik bezit, zoals dat van J.S. da Silva Rosa: "Geschiedenis der Portugeesche Joden te Amsterdam 1593-1925" (Amsterdam, 1925), met het ex-libris van A.A.L. Vié en blijkens een inscriptie in 1932 geschonken aan mr. J.A. van Sonsbeeck.

Een bijzonder boekje dat in deze lijst voorkomt verdient wat extra aandacht.
Het werd geschreven door de volksrebbe van het Amsterdamse Joden-getto, dr. Meijer de Hond (1882-1943).
Zijn “Kiekjes” (I. Jodenbreestraat Waterlooplein. Amsterdam 1926), gebonden in een beige linnen band met titelopdruk en uitgeversvignet bevat geen foto’s, al zou je dat wellicht wel verwachten met zo’n titel.
Een vervolg (“Kiekjes” deel II) staat verderop op hetzelfde lijstje en zou blijkbaar in 1927 verschijnen, maar om onduidelijke heeft een tweede deel nimmer het licht gezien.

In de Telegraaf van 26 oktober 1926 verscheen een korte recensie van 'mr. I.P.' over de juist verschenen "Kiekjes" die in een nutshell de kern raakt van de lof en kritiek die het boekje kreeg.
"Met groote liefde heeft ook Dr. de Hond zijn volksgenooten lief. Hij, de bekende Amsterdamsche arme lui's-rabbi en behoeder van De Joodsche Invalide.
Zijn kiektoestel heeft De Hond op het welige en woelige Amsterdamsche Ghetto gericht, en een rijke verzameling kiekjes heeft hij daar aangelegd. Met Perets (I.L. Peretz, 1852-1915) heeft hij gemeen de toegewijde liefde, de vereering voor den arme van goed en geest voor den Chassiedisch-geloovige. Maar De Hond is waarlijk verliefd in zijn Ghetto. Daar alleen kan en wil hij ademen, werken, juichend leven. Daar stond zijn wieg, staat zijn huis, zijn werk, zijn doodsbed, en moet die van zijn kinderen en kindskinderen blijven staan. Dat is De Hond's ideologie en in zijn hart veracht en verwenscht hij elk Jodendom buiten dit Ghetto.
Perets is critisch, De Hond critiekloos. Hij gaat geheel in zijn aangebeden sujetten op. De Hond's liefde is rijk en uitbundig. Dat maakt z'n boek zoo'n groot genot te lezen - maar menig lezer zal ten leste toch in opstand komen tegen die overdreven verheerlijking van zooveel onbenullige menschen. Intusschen: het Amsterdamsche Ghetto heeft een genre-schilder in De Hond gevonden, zooals het toch tot nog toe niet bezeten heeft".

Geen foto’s dus maar 45 korte verhaaltjes (17 spelen zich af in en om de Jodenbreestraat en 28 op en rond het Waterlooplein). Stuk voor stuk momentopnamen; kiekjes van het dagelijks leven toen.
“Of al mijn opnamen uit de werkelijkheid zijn? Ja! Uit de bestaande werkelijkheid? Neen! Uit wat eens bestond. Het zijn typen waarvan de meesten nu in het rijk der gedachtenis zijn”, schreef De Hond.

Achterin zit een ‘verklarende woordenlijst’, want Meijer doorspekte zijn petites-histoires met tal van Jiddische woorden die toen behoorden tot het normale repertoire in het Amsterdamse getto maar ook nog ver daarbuiten door menig Mokummer werden begrepen.
“Het Amsterdamsche Ghetto is de moederschoot van het Nederlandsche Jodendom”, schreef Meijer, “Wie in West-Europa het oer-licht van de Joodsche ziel wil opvangen, moet het Amsterdamsche ghetto binnengaan”.

Vele tienduizenden Joden leefden, woonden en werkten er.
De dagelijkse werkelijkheid daar was een stuk minder romantisch dan De Hond beschreef. Talrijke gezinnen, jong en oud, woonden in kelder- of krotwoningen, vaak in donkere vochtige stegen, waar het grauwe wasgoed van gevel tot gevel hing, en het verschrikkelijk kon stinken. Men leefde in of op de rand van diepe armoede. In de talrijke vuilnishopen speelden kinderen. Loslopende honden, katten en ratten zochten er naar etensrestanten. Overdag vulden de straten zich met een druk gekrioel. Handelend, schreeuwend en bedelend volk, op weg naar huis, de sjoel of werk.

“Uitzoeke maar!
Zoo je maar biedt!!
Als ik maar cente zie!!
Zoo krom ken je niet bieje!!
Kijk uit je oogen, dan raak je niet bedroge!!
Rommele maar, rommele maar, rommele maar!!
Je mot ze maar proeve!!
’t Binne de laatste!!
Weg d’r mee!!”

Men wist niet beter of het zou altijd zo blijven…

Het Waterlooplein anno 2017.
Het plat-Amsterdamse straatgeroep heeft plaatsgemaakt voor het Engels van toeristen op zoek naar het Rembrandthuis. De sfeer wordt bepaald door winkelketens, in de Jodenbreestraat, de rommelmarkt op het Waterlooplein en de megalomane bebouwing van het Amsterdamse stadhuis, de Stopera.
Het Amsterdamse getto is weg, haar voormalige inwoners opgeslokt door de Duitse concentratiekampen en de oude bebouwing geheel (Vlooienburg) of grotendeels gesloopt.
Slechts enkele gebouwen zoals de Portugese Synagoge met zijn beroemde bibliotheek Ets Haim getuigen nog van een roemrijk Joods verleden alsmede vergeelde afbeeldingen en stemmen van ver weg op papier.

Stemmen zoals die van Meijer de Hond die in september 1942 zestig werd en het jaar daarop in juli met zijn vrouw en kinderen vanuit kamp Westerbork op transport ging naar de Duitse vernietigingskampen. Na drie dagen bereikte hij zijn dodelijke eindbestemming, Sobibór (Polen), ver van zijn geliefde Mokumse getto.

Zijn ‘Kiekjes’ ligt hier open voor me.
“Of ze bekeken zullen worden? Door hen, die het ghetto niet vergeten willen met liefde. Door hen, die het willen leeren kennen, met nieuwsgierigheid. En als de laatsten meer zullen zijn dan de eerste, dan zullen zij, die zich voor hun ghetto schamen, ze ook weer gaan bekijken, met spijt over zichzelf en naar ik hoop met… bekeering!”.

Ik lees en herlees.
Vaak uit nieuwsgierigheid, soms met schaamte, soms met spijt maar altijd met… liefde.

Dreyfus

Ik bewaar nog altijd ergens mijn oude bewijskaartjes van afgelegde tentamens van mijn studie. Zo weet ik dat ik begin januari 1987 een mondeling tentamen Nieuwste Geschiedenis deed bij docent Bauke Marinus over twee historische persoonlijkheden. Adolf Hitler en Alfred Dreyfus (1859-1935).
De eerst kwam - zover ik mij kan herinneren - nauwelijks ter sprake maar over de tweede heb ik een klein uurtje met Bauke zitten bomen met als resultaat een acht.

De Dreyfus-affaire aan het einde van de negentiende eeuw, over het vermeende verraad van een Joods militair officier, legde een diepgeworteld antisemisme bloot in Frankrijk en verscheurde de natie destijds tot op het bot. Ook internationaal zorgde het verhaal trouwens voor de nodige beroering en ontroering.

Dat alles schoot even door mij heen toen ik een aantal weken geleden op het Waterlooplein bij Jos Albers (wie anders?) voor één euro een pamflet kocht van Émile Zola (1840-1902): “Lettre a la Jeunesse“ (Paris, 1897).
Wie Dreyfus zegt, zegt Zola. Hij was immers de grote pleitbezorger van Dreyfus’ onschuld en tevens auteur van de beroemdste publicatie van de hele affaire: “J’accuse” (op de eerste twee pagina’s van l’Aurore van 13 januari 1898).
Mijn pamfletje, Zola’s eerste publicatie met betrekking tot Dreyfus, verscheen nog vóór die beroemde open brief aan de Franse president Félix Faure (1841-1899) en dat interesseerde (en verwonderde) mij.
Originele exemplaren van dit pamflet worden af en toe aangeboden maar er bestaan ook makkelijk verkrijgbare moderne herdrukken van.
En nu we het toch over pamfletten hebben… Lees ook vooral het artikel van Boudewijn Büch in Maatstaf (jrg. 31, 1983): “Dreyfus in pamfletten uitgevochten?”

Alfred Dreyfus; patriot, man van eer, op en top Frans legerofficier (maar Jood) werd ongewild de martelaar van de negentiende eeuw en - na het proces van de eeuw - veroordeeld tot verbanning naar het Duivelseiland (Île du Diable/Frans Guyana).
Vijf jaar later, na zijn gratie (1899) en nog vóór zijn officiële rehabilitatie (1906) zette hij zijn herinneringen op papier in: “Cinq années de ma vie” (Paris, 1901).
Het verscheen hier nog in hetzelfde jaar in achttien aflevering van tien cent per stuk, bij de firma Cohen & Zonen onder de titel: “Vijf jaren van mijn leven (Cinq années de ma vie) 1894-1899” (Amsterdam, 1901). Compleet en gebonden in een fraaie stempelband (van Giltay & Zoon in Dordrecht) kostte het boekje destijds twee gulden en vijfentwintig cent.

De Nederlandstalige uitgave was niet de enige vertaling die in 1901 verscheen.
Het boekje verscheen ook in het Italiaans (“Cinque anni della mia vita“), Spaans (“Cinco años de mi vida“), Hongaars (“Öt év életemből : szenvedéseim az Ördögszigeten töltött rabságom alatt : Dreyfus sajátkezű rajz- és kézírásaival”), Engels (“Five years of my life”), Duits (“Fünf Jahre meines Lebens”), Noors (“Fem Aar af mit Liv“), Pools (“Pięć lat mojego życia“) en zelfs Ladino (“סינקו אנייוס די מי ב׳ידה / Sinḳo anyos de mi vidah”)!
Dat zegt wel iets over de aandacht die de Dreyfus-affaire destijds wereldwijd trok.

Het boekje van Dreyfus is trouwens een wat onevenwichtige samenstelling van diverse onderdelen bestaande uit zijn verhaal opgedragen aan zijn kinderen, dagboekfragmenten, brieffragmenten van - en aan zijn vrouw (saai, want zwaar gecensureerd!) en andere brieven en stukken (waaronder de tekst van het belangrijkste bewijsstuk van zijn schuld; het beruchte zogenaamde ‘borderau’). Daarnaast bevat het een aantal stukken geschreven door Émile Zola (“Artikel van Emile Zola in de ‘Figaro’ van 1 december 1897. Het syndicaat”, “Verklaring aan de jury” (1898), “Het vijfde bedrijf” (1899), en een “Brief aan mevrouw Dreyfus” (1899).
Overigens is de Nederlandse uitgave van Dreyfus: “Cinq années de ma vie” vrij schaars. Momenteel biedt geen enkel antiquariaat het boekje aan, dat ik ooit voor minder dan tien euro kocht.

Uiteraard verschenen er ook fantasievolle, zwaar geromantiseerde verhalen. De meest bekende titel kwam ik alweer enige tijd geleden tegen in mijn kringloop. Het gaat om: “Dreyfus. De Banneling op het Duivelseiland” (Amsterdam, 1931), een colportageroman bestaande uit honderddertig delen (tien cent per stuk)!
Het is een vertaling uit het Duits van: “Dreyfus. Unschuldig getrennt” (Dresden, 1931), geschreven door Eugen von Tegen, een pseudoniem van Marie Blank Eismann (1890-), wiens Keizerin Sissi-romans de grondslag vormden voor de later zo succesvolle Sissi films met Romy Schneider (1938-1982) in de hoofdrol.

Een ander recent verkregen Dreyfus-item in mijn bibliotheek is voor zover ik kon nagaan alleen nog ter inzage in de Koninklijke Bibliotheek in Den Haag. Het gaat om het speciale “Dreyfus-Nummer van de Wereldkroniek, bevattende: De geschiedenis van de Dreyfus-zaak van den aanvang af, met talrijke Portretten en Illustratiën” (Rotterdam, 1899).
De Wereldkroniek (1894-1970) was een familieblad, door de Koninklijke Bibliotheek in Den Haag omschreven als een, “een kruising avant la lettre tussen Panorama, Privé en Vorsten”.
Wat deze vroege zwart-wit 'glossy' op groot formaat (41.5 cm. x 30 cm.) bijzonder aantrekkelijk maakt zijn de overvloedige illustraties (portretten, plattegronden tekeningen, facsimile’s etc.).
Op de voorzijde staat de bekende portretfoto van Dreyfus die model stond voor het getekende portret op de eerder aangehaalde Nederlandse uitgave van Cohen & Zonen.

Het blad bevat vijf hoofdstukken; I. Dreyfus, II. Esterhazy (spion en de werkelijke dader in deze affaire!) en Henry, III. Zola, IV. Luitenant-Kolonel Picquart, V. Herstel van recht?, en een chronologische lijst van gebeurtenissen (20-25 september 1894) t/m 7 augustus 1899, met hier en daar niet altijd even zorgvuldige of juiste informatie).

Omdat het verscheen nog voor het revisieproces in Rennes, waar Dreyfus opnieuw schuldig werd bevonden (maar het pardon aanvaarde van de Franse president Emile Loubet), kwam de Wereldkroniek in oktober 1899 met een aanvullend Dreyfus-nummer “dat het revisieproces te Rennes, de hernieuwde veroordeling van kapitein Dreyfus en aanverwante gebeurtenissen met talrijke portretten en afbeeldingen geeft”.
En! Ik lees het goed:
“Voor hen, die het 1ste nummer bezitten, is het zeker een begeerde aanvulling”.
Dat wordt nog even verder snuffelen dus...!

Een oude gewoonte

Op de laatste antiquarenbeurs in het Marriott Hotel heb ik vooral veel gekeken en gepraat.
Gekocht heb ik niets... hoewel...
Ik sprak even met Arine van antiquariaat Van der Steur en sprak af dat ik haar zou mailen met wat vragen.
Eén daarvan was de vraag of zij beschikten over het portret van Willem Bilderdijk (1756-1831) door Jan Hulstkamp (1759-1786) uit 1786, met gedicht van Jan Willem Kumpel (1757-1826) wiens lot zo dramatisch verbonden was met Bilderdijk! Het antwoord was positief, er waren zelfs meerdere exemplaren, en één daarvan kwam mijn kant op.
Inmiddels heb ik het portret ontvangen en toegevoegd aan mijn bijzondere exemplaar van "Mijn Verlustiging" (Leiden/Amsterdam, 1781), waarover ik hier schreef. Trouwe lezers van mijn blog weten dat ik dat wel vaker doe met portretgravures en daarom leek het me aardig daarover iets meer te vertellen.

Anders dan vrijwel alle moderne industrieel vervaardigde uitgaven van tegenwoordig was het oude (met de hand vervaardigde) boek nooit standaard.
Tekst, illustraties en band waren aparte onderdelen met hun eigen vaklieden (drukker, graveur, binder). Illustraties werden bovendien door uitgevers vaak gebruikt voor verschillende titels. Daarom vinden we bijvoorbeeld portretten uit Jakobus Kok: “Vaderlandsch Woordenboek” (Amsterdam, 1785-1799) ook terug in de "Vaderlandsche Historie..." van Jan Wagenaar (1709-1793).
Een goed voorbeeld van een uitgave die in tal van variaties door de uitgever werd aangeboden (en dan nog door de koper zelf kon worden aangevuld en verrijkt zoals u verderop kunt lezen) is de achttiende eeuwse Amsterdamse stadsgeschiedenis van Jan Wagenaar.

Uitgever en koper bepaalden dus uiteindelijk hoe een boek er kwam uit te zien. Het verrijken van boeken door het toevoegen van (extra) portretten, kaarten of afbeeldingen is in de boekenwereld en bibliofilie een oude gewoonte (NB. lees ook mijn: "Een boek naar eigen smaak").
Engelse boekenvrienden praten dan over een ‘grangerized copy’ naar James Granger (1723-1776) en sommige van zijn navolgers als de Britse Alexander Meyrick Broadley (1847-1916), wiens rijke bibliotheek tal van boeken kende voorzien van honderden extra illustraties, waren daar bepaald handig in!

Voorbeelden van oude uitgaven die door een vorige (vaak de eerste) eigenaar werden verrijkt bevinden zich ook in mijn collectie.

Een zeventiende eeuws voorbeeld is het ingekleurde portret van Pieter Corneliszoon Hooft (1581-1647) door Reinier van Persijn (ca. 1614-1668), naar een schilderij van Joachim von Sandrart, en met een latijns gedicht van Casparus Barlaeus). Het werd door een vorige bezitter toegevoegd aan de eerste druk van: "Neederlandsche Histoorien, Sedert de ooverdraght der Heerschappye van Kaizar Karel den Vyfden, op Kooning Philips zynen zoon" (Amsterdam, 1642). Bijzonder is dat het contemporain door een goede 'afsetter' werd ingekleurd (let op de glanseffecten in de zwarte mantel en de roze wangetjes!) en dat is iets dat je eerder en vaker tegenkomt bij oude topografische kaarten en historieprenten.

Een ander achttiende eeuws voorbeeld in mijn boekenkast is een los vierde deel (groot folio) van de eerdergenoemde stadsbeschrijving van Jan Wagenaar. Behalve de gebruikelijke platen heeft de koper vier grote portretgravures en acht historieprenten vooral met betrekking op gebeurtenissen in 1787 extra laten inbinden. Verschillende daarvan heb ik eerder besproken zoals het portret van de dappere burger-kapitein Abraham Valentijn uit 1787, het portret van de Amsterdamse burgervader mr. Egbert de Vrij Temminck (1700-1785) en vier afbeeldingen (proefdrukken) van de beruchte begrafenis van de Oranjegezinde Doelist Daniel Raap in 1754.

Maar zoals ik in de inleiding al schreef voeg ik dus ook zelf regelmatig portretten toe aan mijn oude boeken. Dat kan op verschillende manieren.
Bijvoorbeeld; het portret van Jan Fredrik Helmers (1767-1813) door Philippus Velijn (1787-1836), dat ik kocht voor mijn bijzondere uitgave van de "Hollandsche natie in zes zangen" (Den Haag, 1812), is als apart blad tussen de blanco bladen van het voorwerk gezet (met behulp van wat boekbindersstijfsel).
Datzelfde lukte mij met het portret van Adriaan Kluit (1735-1807) niet!
Het formaat van zijn: "Historia Critica Comitatus Hollandiae et Zeelandiae ab Antiquissimis Inde Deducta Temporibus” (Middelburg 1777-1782)", waaraan ik het toevoegde, is immers veel groter dan de portretgravure van Ludwig Gottlieb Portman (1772-1828). Daarom zit zijn portret geplakt op de binnenzijde van het voorplat.

Dat laatste deed ik ook met het portret van Robert Hennebo (1685-1737) door Christian Friedrich Fritzsch (1719-voor 1774) dat ik toevoegde aan de "Verzamelde dicht-werken van Robert Hennebo” (Diverse plaatsen, 1767), waarover u hier kunt lezen. Dit portret werd destijds los verkocht voor zes stuivers, “Om door de liefhebbers by de GEDICHTEN en SCHIM van HENNEBO te kunnen gevoegd worden” (Leydse courant van 6 mei 1767). Een oude gewoonte dus, dat toevoegen van portretten!

Een portret dat nadrukkelijk wél voor een specifieke uitgave werd vervaardigd is de afbeelding van Johannes Florentius Martinet (1729-1795) door Reinier Vinkeles (1741-1816) uit 1778. Op de gravure is rechtsboven 'IV.D. Pl.7' te zien. Het is een verwijzing naar het vierde deel (plaat 7) van zijn “Katechismus der natuur" (Amsterdam 1778-1779). Ik plaatste mijn exemplaar in zijn "Huisboek voor vaderlandsche huisgezinnen” (Amsterdam, 1793), zoals u hier kunt lezen.

Twee publicaties in mijn bibliotheek waarover ik nog niet schreef maar waaraan ik ook auteursportretten toevoegde zijn:

A. De afbeelding van Mr. Jacobus Scheltema (1767-1835) in 1818 gegraveerd door Jacob Ernst Marcus (1774-1826) aan zijn: "Geschied- en Letterkundig Mengelwerk" (Amsterdam, 1818-1836) en:

B.  De afbeelding van Simon Styl (1731-1804), door eerdergenoemde Reinier Vinkeles, aan: "De opkomst en bloei der vereenigde Nederlanden" (Amsterdam/Harlingen, 1778). 

En nu dus, als voorlopige laatste, Bilderdijk.
Wederom Bilderdijk moet ik zeggen, want het is mijn tweede portret van deze 'gefnuikte arend' dat ik aan een oude uitgave toevoeg. Zoals ik in: "Collectievorming" beschreef heb ik een ander Bilderdijk-portretje, gegraveerd in 1819 door Hendrik Willem Caspari (1770-1829), geplakt in zijn vroeg negentiende eeuwse bewerking van: “Joannes Antonides v.d. Goes, Gedichten, met ophelderende aanteekeningen” (Leiden, 1827-1836).

Dat portretje zou trouwens, evenals vele andere portretten van Bilderdijk, bepaald misstaan hebben in zijn erotische debuut "Mijn Verlustiging". Wat mij betreft kwam alleen het portret van Jan Hulstkamp daarvoor in aanmerking al was het maar omdat Bilderdijk dit portret typeerde als; "een Wildeman, het dolhuis uitgevlogen".
Bilderdijks weinig vleiende opmerking werkte voor mij natuurlijk als een aanbeveling! Immers; alleen die Bilderdijk schreef erotische poëzie en niet de man die we op talrijke andere portretten zien als geleerde advocaat, gezaghebbend taalkundige of eerzaam schrijver.

Hieruit blijkt wel dat ik niet elk portret zo maar aan een uitgave toevoeg. Het moet zoveel mogelijk contemporain zijn en gevoelsmatig ‘passen’. Zo heb ik nog geen auteursportret kunnen plaatsen in mijn exemplaar van: "Gedichten, van J. Antonides vander Goes” (Amsterdam, 1685).

Niet omdat de afbeelding van Antonides van der Goes niet verkrijgbaar is, vooral de prent gegraveerd door Pieter van Gunst (ca. 1659-1731) is antiquarisch ruim voorradig, maar omdat ik uitsluitend de afbeelding gegraveerd door Jacobus Gole (1665-1724) vind passen. Alleen dat portret komt nog wel eens voor in eerste druk uit 1685 terwijl het portret door Van Gunst pas verschijnt in de derde druk van al zijn gedichten (1714)

Het toevoegen van extra illustraties aan oude boeken, waaronder portretten, mag dan een oude gewoonte zijn; ik ken (nog) geen andere bibliofiele medeverzamelaars die doen wat ik doe. U wel?