P e r k a m e n t u s: Wat is het waard?

Wat is het waard?

Het is de meest gestelde vraag die de boekenliefhebber krijgt als hij over zijn verzamelen praat. Het is de meest gestelde vraag die de antiquaar krijgt. Het is een vast onderwerp bij de diverse workshops en bijeenkomsten over oude boeken en verzamelen. Het is hét moment suprême bij programma’s als Tussen Kunst en Kitsch. Er is her en der al iets over geschreven (zoals hier en hier) en geblogd (zie ‘Vermeldenswaardige’ artikelen onderaan) maar volgens ons is er nog nergens een webpagina die in de breedste zin verwijst naar, antwoord geeft en ingaat op de vraag:

Wat is het waard?

De informatie die hier gegeven wordt is opgesteld in samenwerking met Nick ter Wal, en beoogt inzicht te geven in de ins en outs van waarde en waardebepaling in het antiquariaat. Iedereen die meent dat deze tekst aanpassing, aanvullingen of verbeteringen kan gebruiken wordt uitgenodigd te reageren (perkamentusblog@hotmail.com).

De vraag naar ‘de waarde’ is kennelijk iets dat - vooral bij het grote publiek - een bijzonder grote rol speelt. Dat geldt overigens niet alleen voor oude boeken, maar ook voor antiek en ‘oude spulletjes’ in het algemeen. Die toegenomen aandacht heeft ondermeer te maken met programma’s als bijvoorbeeld Tussen Kunst en Kitsch en de Engelse variant The Antiques Roadshow, maar ook met de introductie van de thuiscomputer en de komst van internet, eind vorige eeuw. Er wordt wel eens beweerd dat die laatste de grootste en meest dramatische verandering was sinds de uitvinding van de boekdrukkunst 600 jaar eerder. Sommige gaan zelfs zo ver om de uitvinding van de boekdrukkunst en de komst van internet te zien als de alfa en omega van de boekenwereld.

Dat alles is een discussie op zich waarop we hier niet zullen ingaan. Duidelijk is echter dat dankzij de digitale revolutie de wereld en dus ook het markt- en jachtgebied van antiquaar en boekenliefhebber niet alleen veel groter is geworden, maar ook toegankelijker en doorzichtiger. Desondanks blijft ‘de waarde’ voor de geïnteresseerde leek, de doorsnee boekenliefhebber (en dat zijn ‘wij’ natuurlijk niet!) vaak koffiedik kijken of populair gezegd en veel gehoord ‘wat de gek er voor geeft’. Maar is dat ook zo?

Een bekend fenomeen is het door particulieren te koop aanbieden van boeken voor bedragen die gelijk zijn aan de vraagprijs voor ‘hetzelfde’ exemplaar bij een antiquariaat (zie verder ook: Gebruik van internet bij waardebepaling) . Daarbij vergeet men:
A. dat eigenlijk altijd elk boek anders is. De een heeft een dure band, de ander een opdracht en de volgende is een genummerde exemplaar.
Een eenduidig antwoord op de vraag ‘wat is dit boek waard’ is er dus niet maar hangt af van verschillende ‘waardefactoren’ (zie aldaar).
B. dat een antiquaar ook geld moet verdienen om te kunnen leven en er dus een bepaalde winstmarge moet zijn. Hier raken we meteen een ander actueel onderwerp, nl. het verdwijnende winkelantiquariaat. Hoge huren, stijgende kosten van gas en elektra dienen te worden betaald uit de winstmarge. Die staat echter in toenemende mate onder druk door een ander verschijnsel de komst van internet.

Feitelijk heeft u - als u een bijzonder boek van de hand wil doen - vier mogelijkheden:

A. verkopen aan het antiquariaat. Die over het algemeen inkoopt 25-50% beneden zijn uiteindelijke verkoop- c.q. vraagprijs. NB. Het staat de koper vrij om over de ‘vraagprijs’ in het antiquariaat te onderhandelen, echter korting krijgen is een gunst en geen recht!

B. inbrengen bij een veilinghuis. Bedenk dan dat de verkoper nimmer de hamerprijs krijgt, maar de opbrengst minus de veilingkosten (ca. 24 % van de hamerprijs), net zoals de koper bovenop de hamerprijs dezelfde veilingkosten nog moet betalen.

C. Zelf aan een particulier verkopen al dan niet via internetsites als Marktplaats, Boekwinkeltjes etc.

D. ruilen indien u zelf ook verzamelaar bent is natuurlijk ook een optie.

Welke waarde?

Op zich is ‘de waarde’ geen vaststaand universeel toepasbaar begrip. In de boekenwereld, het antiquariaat kennen we:
A. De emotionele waarde. Volgens ons de enige waarde die zich niet in geld laat uitdrukken.
B. De verzekeringswaarde. Waarbij vaak wordt gekeken naar de marktwaarde.
C. De marktwaarde. Die de vraag stelt: ‘Wat is de gemiddelde vraagprijs momenteel?’
D. De vervangingswaarde. Wat moet ik betalen bij verlies voor exact hetzelfde boek (in min of meer dezelfde conditie)? Een waardebepaling die bijvoorbeeld bij bibliotheken van toepassing kan zijn die bij schade snel over een ‘nieuw’ exemplaar willen beschikken.
E. De fiscale waarde. Bijvoorbeeld voor testamenten, nalatenschappen en erfenissen. Vaak wordt een zo laagst mogelijke marktwaarde gehanteerd (i.v.m. het betalen van successierechten!).

Zo kan hetzelfde boek bij A onbetaalbaar zijn, bij B en C honderdvijfentwintig euro, bij D honderdvijftig euro en bij E, honderdtien euro zijn.

Waardefactoren

Wat is de belangrijkste waardefactor als het gaat om oude of bijzondere boeken?
Een bekend mantra luidt: “condition, condition, condition”. Met de conditie (‘de staat’) van een boek wordt bedoeld de compleetheid en gaafheid. Ook dit zijn overigens relatieve zaken die moeten worden bekeken in de context van het object. Een boek van 500 jaar oud zal er nooit nieuwer uitzien dan een nieuw boek (tenzij u niet netjes met u boeken omgaat).

Daarnaast spelen tal van andere zaken een rol waarvan we er enkele kort aanstippen en die uitvoerig aan bod komen in P.J. Buijnsters’ handleiding (zie: ‘Waardevolle’ literatuur) zoals:
- Ouderdom. Maar uiteraard niet bij moderne ‘Private press-uitgaven’ (waar het meer draait om de kunstenaar, de uitvoering en/of de oplage)!
- Het onderwerp. Is het in het desbetreffende gebied een belangrijke, onbekende of ontbrekende tekst? Een door de familie lang gekoesterde 17de eeuwse fraaie Statenbijbel is een prachtig bezit maar niet moeilijk verkrijgbaar of (uitzonderingen daargelaten) extreem duur. Veel moeilijker zijn gebruiksboekjes als 17de eeuwse almanakken, oude boek prospectussen, liedboekjes, (ABC)kinderboekjes, instructies en reglementen, vroeg 17de eeuwse kranten, privé-uitgaven (zoals jubileum- en huwelijksgedichten) en ephemeer drukwerk. Het werd vaak letterlijk stukgelezen of regelmatig vervangen, niet gekoesterd en bewaard, en kan dus veel interessanter en waardevoller zijn.
- Taal. Maar weinigen zijn het Grieks of Latijn nog machtig. (Post)Incunabelen in de volkstaal (Duits, Engels, Nederlands) zijn daarom nu zoveel meer gezocht dan in de Klassieke talen. De focus van de meeste verzamelaars tegenwoordig ligt sowieso steeds meer op het Nederlandstalige boek, omdat steeds minder mensen ook de moderne buitenlandse talen als Frans en Duits voldoende beheersen. Dat laat onverlet dat er natuurlijk ook verzamelaars zijn bij wie het meer gaat om het boek als object en dus om de drukker, binder en luxe band.
- Fysieke factoren. Bijvoorbeeld de boekband (de waarde daarvan kan de inhoud soms makkelijk overstijgen zoals bij dit voorbeeld), de ‘provenance’/ex-libris en inscripties. Een bekende roman door een beroemde auteur gesigneerd met stofomslag (en eventueel buikband) zal - zeker in perfecte staat - (veel) meer opbrengen dan een ongesigneerd exemplaar.
- ‘Zeldzaamheid’ (en daaraan gekoppeld vraag en aanbod). Wat dit betreft: “Er is geen woord, dat zozeer misbruikt wordt als het woord ‘zeldzaam’, met al zijn toevoegingen als ‘zeer’, ‘hoogst’, ‘uiterst’, e.d”. Dit citaat uit 1968 van antiquaar Bob de Graaf Bierbrauwer (1927-2011) geldt eens en te meer in deze tijd. Men lette erop dat ter ondersteuning van ‘de zeldzaamheid’ nog wel eens gebruik gemaakt wordt van ’autoriteiten’ die niet specifiek voor waardebepalingen in het leven zijn geroepen.
Argumenten als: ‘maar één exemplaar in de NCC’ en ‘niet aanwezig in de STCN’ zijn daarvan een voorbeeld en kunnen vrij eenvoudig worden omgekeerd. Immers bij één of geen exemplaren zijn alle andere exemplaren van de oplage zwervende en dus te zijner tijd beschikbaar voor koop of verkoop. Bij de aanwezigheid van vele exemplaren zou men kunnen beweren dat er dus minder vrije exemplaren rondzwerven die voor koop of verkoop beschikbaar zijn.
- Vraag en aanbod. De vraag naar bepaalde boeken, de verzamelwaardigheid, is vaak net zo grillig als de mode. Talloos zijn de boeken en genres die vroeger veel geld opbrachten en dat thans niet meer doen en andersom. In boeken is het moeilijk snel geld te verdienen en het zou nooit de reden moeten zijn waarop (uw) verzamelen is gebaseerd. Zijn aanbod en vraag in evenwicht dan is er geen sprake van zeldzaamheid.

Gebruik van internet bij waardebepaling

Waar vroeger kennis, ervaring en een handbibliotheek een grote rol speelden is thans internet het meest gebruikte medium bij de waardebepaling van boeken. Er is echter een groot verschil tussen de leek en de antiquaar. Voor de leek is het fixatiepunt de vraagprijs van een exemplaar (vaak het duurste), voor de antiquaar is het fixatiepunt de omschrijving op basis waarvan de vraagprijs tot stand is gekomen. Reken u niet rijk is ons advies, want zoals geschreven, elk boek is weer anders en u weet inmiddels ook; een antiquaar moet leven.
Gebruik de vraagprijzen dus als leidraad bij aan- en verkoop en niet als uitgangspunt. Bedenk ook dat sommige ‘dure’ boeken jaren te koop staan niet (alleen) omdat ze zo duur zijn maar omdat de verzamelaars van het desbetreffende onderwerp al een exemplaar hebben, het onderwerp tijdelijk uit de mode is of omdat er simpelweg meerdere exemplaren worden aangeboden! In dergelijke gevallen zal een antiquaar vermoedelijk niet eens geïnteresseerd zijn in de aanschaf van een door u aanboden tweede exemplaar.

Zoals wij al eerder schreven heeft internet ook de marktwaarde van veel boeken veranderd. Winstmarges zijn kleiner geworden simpelweg omdat aanbod en keus vele malen groter zijn geworden. Dat geldt eens en te meer voor gewone moderne uitgaven. Op sites als Boekwinkeltjes is goed zichtbaar waar dat toe kan leiden. Van talloze titels worden soms vele tientallen exemplaren aangeboden variërend in prijs van één tot meerdere euro’s.
De indruk ontstaat alsof elke volgende aanbieder van een exemplaar uitsluitend gekeken heeft naar de laagste prijs om daar vervolgens nog weer een dubbeltje onder te gaan zitten.

De kunst is thans om uit al die aangeboden exemplaren niet de goedkoopste te kiezen maar de beste, mooiste, meest complete en meest bijzondere voor de laagste prijs.
Het probleem daarbij is echter dat het op dergelijke sites vaak ontbreekt aan een informatieve boekbeschrijvingen (om het maar zachtjes uit te drukken). Weliswaar kan iedereen boeken verkopen, maar daarmee is nog niet iedereen boekverkoper!

Een erkende boekverkoper/antiquaar (aangesloten bij de ILAB of NVvA) is meer dan een doorgeefluik. Ze beschikken over kennis, ervaring en kunnen adviseren. Bovendien geven ze bepaalde garanties en zijn ze gebonden aan ethische normen die door de beroepsorganisaties zijn vastgesteld.

Waardevol advies

"The chance of finding a book below its market value is the hope of all book-hunters"
(H. Jackson).

Het is nog steeds mogelijk om mooie en bijzondere boeken te vinden voor weinig geld.
Zo af en toe wordt er – ook in de boekenwereld – een Rembrandt gevonden tussen het oud papier. Het zit hem niet zozeer in een dikke portemonnee (al is die soms wel handig) maar meer in geduld en veel zoeken (in winkels, op markten en internet).

Heel belangrijk is de opbouw van kennis. Welke kennis?
A. Basiskennis van het verzamelgebied: opgedaan via internet, het lezen van vakbladen, bijvoorbeeld De Boekenwereld (die zich overigens niet waagt aan een discussie over de waarde van boeken) of lid zijn van specifieke verenigingen.
B. Handelskennis: bestaat uit de basiskennis plus kennis van het antiquariaat, de veiling en ‘de markt’, oftewel het afzetgebied bestaande uit particuliere - en institutionele verzamelaars (zoals bibliotheken, archieven en musea).

Op die momenten dat u onverwachts tegen iets bijzonders aanloopt waarvan de verkoper meent dat het in de één eurobakken thuis hoort en u wel beter weet draait het simpelweg om de aanwezigheid van basiskennis.
Gewapend daarmee kan een boekje dat voor tien euro wordt gekocht op een boekenmarkt vijftig euro opleveren in een antiquariaat, die het vervolgens op zijn beurt (met handelskennis) weer verkoopt aan een verzamelaar voor honderd euro.
Op den duur ontwikkeld zich naast kennis een bepaald fingerspitzengefühl en dan is het vaak alleen nog maar een kwestie van een beetje toeval en geluk.

‘Waardige’ citaten

Antiquaar Max Elte (1909-1984): “The bitterness of poor quality remains long after the sweetness of low price is forgotten”.
Antiquair Saam Nijstad (1922-2011): “Het is niet duur, wel kostbaar”.

‘Waardevolle’ literatuur

P.J. Buijnsters: “Het verzamelen van boeken. Een handleiding” (HES, Utrecht 1992).
B. de Graaf: “Het antiquariaat” (VbbB, Amsterdam 1968), blz. 82-85.
H. Jackson: “The Book about books. The Anatomy of Bibliomania” (Avanel Books, New York 1981), blz. 472-476.
W. Junk: “50 Jahre Antiquar” (W. Junk, ‘s-Gravenhage 1947), blz. 124-126.
P. Schroers/B. Hack: “Das Antiquariat” (H.F.S. Bachmair, Söcking 1949),
blz. 14-17.
B. Wendt: “Der antiquariats-buchhandel. Ein lehrbuch für junge Antiquare”
(E. Hauswedell & Co. Hamburg 1952), blz. 87-90.