Portret van een rasbibliofiel

Toen ik op het Amsterdamse Waterlooplein in de boekenstal van Jos Albers door een map met portretten bladerde vond ik als laatste daarin een fraaie afbeelding van baron van Westreenen van Tiellandt. Jos gaf mij het portret cadeau en daarmee was Perkamentus natuurlijk zeer verguld!

Willem van Westreenen van Tiellandt (1783-1848) is natuurlijk bij iedere bibliofiel bekend als de grondlegger van het 'Museum Meermanno / Huis van het boek', het oudste boekenmuseum ter wereld. Het in een sierkader geplaatste borstbeeld van deze wat excentrieke baron met al zijn ridderorden is een lithografie "Publié par Soetens & Fils, à La Haye", op een blad van ca. 16 cm. x 22 cm. naar het bekende schilderij van hem door J.R. Post Brants (1811- na 1848). In de bekende 'Beschrijvende catalogus van 7000 portretten van Nederlanders' van Frederik Muller komt het voor onder nummer 6045 a.

Volgens een krantenadvertentie in de Leeuwarder Courant (d.d. 1 juni 1838) verscheen de serie 'vermaarde portretten' uitgegeven door Soetens & Fils (en opgedragen aan Z.K.H. de Prins van Oranje) om de drie maanden in afleveringen van telkens twaalf portretten a één gulden twintig (dus tien cent per portret). In vijf jaar tijd verschenen zeker 256 portretten. Verschillende kunstenaars hebben aan deze serie meegewerkt. Het portret van baron van Westreenen van Tiellandt is linksonder gesigneerd met 'C.L.' Dit monogram is van de kunstenaar Carel Christiaan Antony Last (1808-1876) die rond 1835 ook een litho heeft gemaakt van Donau, de hond van de baron.

Waar de portretten werden gedrukt is niet bekend. Vanaf 1818 is er in Den Haag een steendrukkerij, de latere Koninklijke Steendrukkerij onder leiding van Daniel Abrahams (1795-1854), en daarmee was deze stad - na Rotterdam (1809) en Amsterdam (1816) - de derde plaats in Nederland waar de Lithografie techniek werd toegepast.

Rond 1840 ging de Haagse uitgeverij van Cornelis Soetens failliet. De portrettenreeks werd vanaf januari 1841 overgenomen door de uitgever 'Gebroeders van Lier'.

Nou nog een passend lijstje vinden en een plekje op één van de boekenkasten in de huiskamer, waar ook het beeldje van Laurens Janszoon Coster staat. De ene bibliofiele legende naast de andere...

Feldzug in Holland 1787, 'naer de Copie van Wezel'

Het is dit jaar precies vijftig jaar geleden dat in het dorp Amstelveen het 'huis met de kogel' werd gesloopt. De (halve!) ingemetselde kogel boven de ingang die het huis (dorpsstraat 59) zijn naam gaf was een tastbare herinnering aan de felle gevechten tussen patriotten en Pruisen op 1 oktober 1787. Al eerder, in de jaren 1920/1921 waren de schansen (batterijen) rondom het dorp weggegraven en dus herinnert er anno 2018 niets meer aan die roerige oorlogsdagen dan wat papieren verslagen.

Voor de met onze vaderlandse geschiedenis wat minder bekende lezers verwijs ik graag naar mijn eerder geschreven stukjes 'Oranje boven!' en 'Dresseren en beschaven', waarin ik kort over de politieke situatie schrijf en het conflict dat in 1787 leidde tot een Pruisische militaire inval onder leiding van veldmaarschalk Karel Willem Ferdinand Hertog van Brunswijk-Wolfenbüttel (1735-1806). Zijn leger, van ongeveer 20.000 man, veroverde op weg naar Den Haag en Amsterdam in korte tijd tal van plaatsen maar alleen bij mijn woonplaats Amstelveen en het naburige dorp Ouderkerk aan de Amstel kwam het tot heftige en verbitterde gevechten.

Over de Pruisische veldtocht van 1787 zijn in de loop der tijd verschillende publicaties verschenen.
Ik heb in mijn goed gevulde bibliotheek een mooi exemplaar staan van de zeldzame uitgave van J.M. Vervat: "De Pruisen voor Amsterdam in 1787" (Amsterdam, 1887) dat ik alweer vele jaren geleden voor dertig gulden kocht bij antiquaar Putman (1923-2013). Vervat beschreef nauwkeurig wat er in die dagen rondom de hoofdstad gebeurde en baseerde zich onder andere op de ruim tien jaar daarvoor verschenen studie van Theodor von Troschke (1810-1876): "Der preussische Feldzug in Holland 1787" (Berlin, 1875), dat in hetzelfde jaar in het Nederlands verscheen (vertaald door K.H.J.J. Hirschmann). Zowel Vervat als Troschke maakten dankbaar gebruik van de meest bekende achttiende eeuwse contemporaine bron met betrekking tot deze veldtocht; het boek van de Pruisische vleugeladjudant van de Hertog van Brunswijk, Theodor Philipp von Pfau (1727-1794): "Geschichte des Preußischen Feldzuges in der Provinz Holland 1787" (Berlin, 1790). Hiervan verscheen destijds ook een Franse (1790) en Nederlandse (1792) vertaling.
So far so good...

Enkele weken geleden trof ik tijdens mijn boekensneupen op Marktplaats een pamflet aan met de titel: "Dag-journael, van de merkwaerdigste gebeurtenissen, by het in Holland ingerukte Pruissische corps-troupen onder het hoog bevel van zyne doorluchtige hoogheid den heere Hertog van Brunswyck voorgevallen" (In 's Gravenhage, z.j. [1788]).
De aanbieder, 'Books4U' oftewel antiquariaat Jan Poutsma uit Kampen vroeg en kreeg er een forse € 40,- euro voor, exclusief verzendkosten.

Een rood ex-libris op de achterzijde van het titelblad laat zien dat het ooit behoorde tot de bibliotheek van de medicus en seksuoloog Lucien von Römer (1873-1965). Het pamflet van de Haagse drukker en uitgever J.F.J. de Agé  (Knuttel 21739 en 21740) bestaat uit vier genummerde afleveringen (nr. 1. blz. 1-12, nr. 2. blz. 13-20, nr. 3. blz. 21-28, nr. 4 blz. 29-40, totaal veertig bladzijden inclusief de blanco omslag).
Mijn exemplaar bevat drie afleveringen in eerste druk (1, 2 en 4) en één aflevering (3) in tweede druk. Ze komen alle vier voor in de STCN met uitzondering van het tweede deel in eerste druk. Alleen de eerste aflevering eindigt met een vignet, de overige met vermelding van de drukker en de prijs, respectievelijk twee, twee en drie stuivers.
De vier nummers bevatten nauwkeurige aantekeningen over de militaire acties in september en oktober 1787 en dat nota bene twee jaar vóór de publicatie van Pfau (en vier jaar voor de Nederlandse vertaling)! Die primeur verklaart meteen waarom het met 'meer dan gewoone graagheid, by onze Landgenooten' werd ontvangen en De Agé al in juli 1788, in de 'Delftsche Courant', kon adverteren met de vierde druk van de vier nummers (a tien stuivers). Hoe was het überhaupt mogelijk dat die kleine Haagse boekverkoper uit de Vlamingstraat, zo snel na de gebeurtenissen, daarvan gedetailleerd verslag kon doen?

Wat mij meteen was opgevallen en dit pamflet hoogst interessant maakt is de vermelding direct onder de titel: "Naer de Copie van Wezel, uit het Hoogduits vertaeld"!
'Wezel' is de Duitse stad Wesel, de plaats waarheen het Pruisische leger zich begaf na afloop van het Hollandse avontuur. Ze voerden een flinke oorlogsbuit mee, maar ook een behoorlijk aantal krijgsgevangen gemaakte Hollandse patriotten, zowel burgers als militairen. Die werden pas begin december 1787 weer vrijgelaten en de conclusie ligt voor de hand dat via één van hen De Agé de beschikking kreeg over 'copie' aantekeningen van.... Ja, van wat en wie eigenlijk? Het 'Kriegstagebuch' van Von Pfau?

Dat leek mij mogelijk, maar Pfau - dacht ik - was vast en zeker niet de enige Pruisische officier geweest die destijds van dag tot dag de belangrijkste (militaire) gebeurtenissen had genoteerd. En inderdaad; hij bleek zelfs niet de eerste wiens aantekeningen over de Hollandse veldtocht van 1787 in boekvorm waren verschenen. Er bestaat een zeldzaam, enkele jaren eerder (1789), anoniem uitgegeven boekje. Troschke kende het en beschreef het als volgt:
"Tagebuch von dem preussischen Feldzug in Holland 1787. Ohne Angabe von Autor, Druckort und Jahreszahl. 160 Seiten klein = Oktav. Da die kleine mit Wahrheitsliebe und Verständniss abgefasste Schrift älteren Datums als die vorgenannte (Pfau!) zu sein scheint, so muss sie bei vorkommenden Abweichungen nach dieser verbessert werden. Hin und wieder finden sich Stellen, die zur Ergänzung des grösseren Pfau'schen Werkes willkommen sind. Von verschiedenen Seiten wird die Vermuthung aufgestellt, dass auch dieses Werk von Pfau sei, was Vieles für sich hat." (blz. 9/10).
Ook Vervat noemde het, weliswaar in slechts één voetnoot (blz. 53), en schreef het toe aan ene 'Von Bernuth', maar volgens de meest recente gegevens was de auteur Friedrich Wilhelm Franz Philipp Christian von Kleist (1752-1822), die specifiek voor zijn inzet tijdens de Pruisische veldtocht de 'Pour le Mérite' kreeg opgespeld.

Het boekje van Von Kleist telt 160 bladzijden (zonder hoofdstukindeling), maar is gebaseerd op diens manuscript getiteld: "Tage-Buch eines Officiers welcher sich bey dem Feldzug in Holland 1787 im Gefolge des commandirenden Generals Herzog von Braunschweig Durchlaucht befand". Dit handschrift, minder omvangrijk (57 bladzijden plus een kaart van Holland), berust thans in het familiearchief in het stadsarchief van Hamm (Noordrijn-Westfalen).

Direct begon ik met het vergelijken van de teksten van Von Pfau, Von Kleist en mijn pamflet. Al gauw kwam ik tot de overtuiging dat Von Kleist de bron moet zijn geweest voor de pamflet-uitgave van De Agé. De informatie in het pamflet is in de uitgave van Von Kleist grotendeels terug te vinden tussen bladzijde 17 t/m 137. Vaak letterlijk, zoals het verhaal in nummer 4 over de herovering van een in de strijd achtergelaten klein kanon door de Pruisische compagnie Grenadiers van kapitein Ehrlich onder leiding van luitenant Van Fahrendorff.  De grenadiers waren teruggekomen met het geschut en hadden triomfantelijk geroepen: "Nun hohlen wir auch die Grotze". Deze vreugdekreet komt niet voor bij Pfau maar wel bij Von Kleist (blz. 130). Ik vond trouwens ook details in het pamflet die niet in het boekje staan maar dat is niet meer dan logisch omdat De Agé in de inleiding van nummer 4 nadrukkelijk stelt dat hij gebruik maakte van het 'origineele manuscript'.

De eerste drie delen met aantekeningen van Von Kleist verschenen bij De Agé snel na elkaar. Deel 2 eindigt als enige van alle afleveringen met de mededeling: "(Het Vervolg in de aanstaande Week)". Nummer 4 volgde geruime tijd later: "zynde niet gelyk de voorige Nos. met den druk gemeen gemaakt".
Vermoedelijk ontving De Agé al eind 1787 stukje bij beetje aantekeningen uit het manuscript van Von Kleist. De indeling in vieren maakte hij vervolgens zelf, ook al suggereert de inleiding van nummer 2 anders, maar: "met myn voorheen uitgegeeven eerste journaal..." lijkt mij toch echt de uitgever aan het woord te zijn!
De conclusie lijkt mij duidelijk. De Agé drukte de aantekeningen, "Naer de Copie van Wezel, uit het hoogduits vertaeld", zo snel mogelijk af. Hij liet zich de primeur niet ontgaan en zo werd zijn pamflet over de Pruisische veldtocht en de gevechtshandelingen in 1787 een bestseller en de eerste publicatie daarover die in Nederland en Duitsland verscheen.

Het jaar geboekt, augustus 2018

In de rubriek 'Het jaar geboekt' (zie tabblad bovenaan) houd ik bij wat ik gedurende het lopende jaar per maand bij elkaar verzamel. Na afloop van de maand verplaats ik de lijst met aanwinsten naar de startpagina c.q. homepage en geef ik 'de cijfers'. In de rubriek blijven de voorgaande maand(en) als hyperlink aanwezig. Raadpleeg dus regelmatig de nieuwe rubriek om te zien of er aanwinsten zijn bijgekomen (of wacht op het maandoverzicht).

Augustus 2018; de cijfers...

Totaal aantal objecten: 25 (nr. 1 bevat 3 uitgaven, nr. 3 bevat 8 uitgaven).
Gekocht: 23.
Gekregen: 2.

Totaal uitgegeven: € 178,31 euro (incl. verzendkosten).
Gedeeld door 23 is gemiddeld: € 7,75 euro per object.

Via Boekwinkeltjes: 6 (1.a, 1.b, 1.c, 2, 4, 5).
Via (online) antiquariaat: 1 (16).
Via boekenmarkt: 4 (10, 11, 13, 14).
Via Marktplaats: 9 (3.a, 3.b, 3.c, 3.d, 3.e, 3.f, 3.g, 3.h, 9).
Via kringloop: 3 (6, 7, 8).

Modern: 5 (5, 6, 7. 15, 16).
Old & rare: 20 (1.a, 1.b, 1.c, 2, 3.a, 3.b, 3.c, 3.d, 3.e, 3.f, 3.g, 3.h, 4, 8, 9, 10, 11, 12, 13, 14).

Augustus 2018: de aanwinsten...

Uit de bibliotheek van Ed Schilders kocht ik wederom diverse boekjes (nr. 1 en 2).
Nummer 1 bestaat uit drie negentiende eeuwse uitgaven bij elkaar gebonden in een halflinnen band. Ik betaalde er € 24,25 euro voor (incl. verzendkosten). Alle drie zijn tamelijk curieus en antiquarisch vrij zeldzaam. Het gaat om:
1.a. A. Biben: "Kunst om kinderen te bederven" ('s-Gravenhage, 1846). Eerste deel (124 blz.) samen met:
b. A. Biben: "Kunst om kinderen te bederven" ('s-Gravenhage, 1846). Tweede deel (115 blz.). Deze twee uitgaven zijn aardig geïllustreerd met houtgravures. In 2015 werd bij Catawiki een exemplaar (ook beide delen) geveild voor € 110 euro excl. veilingkosten!
Tot slot van dezelfde uitgever (K. Fuhri):
c. "Brieven-Spiegel van Punch" ('s-Gravenhage, 1845). Brieven (en antwoorden) uit het Engels vertaald (niet geïllustreerd).

2. Timotheus (Henri Vaessen): "Gave lichamen" (Geleen, 1940). Uitvoerige en schaarse studie over lichamen en lichaamsdelen van heiligen wier stoffelijk overschot niet ontbindt. Destijds een bewijs voor de heiligheid, tegenwoordig wetenschappelijk verklaarbaar.

Via Marktplaats kocht ik voor € 28,- euro (incl. verzendkosten) de volgende acht deeltjes (van de tien) van de 'Typografische Kruidtuin' uitgegeven door de Haagse uitgeverij Trio.
3.a. "Over de betekenis van de drukkunst in het mensenleven" ('s-Gravenhage, 1948), door Ir. M.C.A. Meischke.
b. "Hoogtepunten in de typografie" ('s-Gravenhage, 1948), door H. van Krimpen.
c. "Inleiding tot den Manuale Tipografico van Giambattista Bodoni" ('s-Gravenhage 1946), 'korte vertaling uit het Italiaans' F. Kerdijk.
d. "Van minnaars en dwazen in boekenland" ('s-Gravenhage, 1949), door F. Kerdijk.
e. "Het spel van wit en zwart" ('s-Gravenhage, 1949), door Pam. G. Rueter.
f. "Drukkers in Venetië" ('s-Gravenhage, 1949), door F. Kerdijk.
g. "Afbeelding en Verbeelding uit de zetkast" ('s-Gravenhage, 1949), door D. Dooijes.
h. "De machinezetters kunnen naar huis gaan" ('s-Gravenhage, 1950), geen auteur. Eén van de twee ontbrekende deeltjes had ik al, de ander kocht ik via Boekwinkeltjes (zie nr. 4). In een: "Een kruidtuin voor vrienden" schreef ik over Trio en gaf ik een overzichtje van deze serie.

4. "Sint Jan voor de Latijnse Poort. Schutspatroon der Schrijvers, Drukkers, Binders, Uitgevers en Boekverkopers" ('s-Gravenhage, 1946), door F. Kerdijk. Samen met nummer 5 gekocht via Boekwinkeltjes voor € 16,32 euro (incl. verzendkosten).

5. "Vijftig jaar deelhebberschap 1898-1948" ('s-Gravenhage, z.j. [1948]). Jubileumuitgave uitgeverij/drukkerij Trio.

Kringloopvondsten zijn er ook ditmaal weer. De nummers 6, 7 en 8 kocht ik bij elkaar voor € 6,75 euro! Alledrie spotgoedkoop, zeker het bijzondere gedenkboekje uit 1892, maar oordeelt u vooral zelf!

6. M.H. Gans: "De Amsterdamsche Jodenhoek in foto's 1900-1940" (Amsterdam, 1974). Uitgegeven in het jaar dat ten behoeve van de Amsterdamse metro oostlijn de sloop van de Jodenbuurt vrijwel was afgerond en die van de Nieuwmarktbuurt bezig was.

7. N. van der Sijs: "Chronologisch woordenboek. De ouderdom en herkomst van onze woorden en betekenissen" (Amsterdam, 2002). Ben gek op historische taalkunde dus deze ging zonder aarzeling mee naar mijn bibliotheek.

8. B. Behrns: "Gedenkboek bezoek H.H.M.M. de Koninginnen aan Friesland" (Sneek, 1892). Schaars (en redelijk prijzig) boekje met acht foto's (lichtdrukken), voorin gesigneerd 'A. Weremeus Buning'.

9. "Dag-journael, van de merkwaerdigste gebeurtenissen, by het in Holland ingerukte Pruissische corps-troupen, onder het hoog bevel, van zyne doorluchtige hoogheid den heere Hertog van Brunswyck voorgevallen". (z.p, z.j.[1788]). Gekocht via Marktplaats van Books4U oftewel antiquariaat Jan Poutsma uit Kampen voor € 42,49 euro (incl. verzendkosten). Binnenkort meer over dit bijzondere pamflet in mijn blog: "Feldzug in Holland 1787, 'naer de Copie van Wezel'".

Een dagje in de stad met een tocht langs Jos Albers op het Waterlooplein en de vrijdagse boekenmarkt op het Spui leverde vijf aanwinsten op (10, 11, 12, 13, en 14).

10. "De Bloemendaler Minnezangster. Zingende de meest gezochtste en vermakelijkste Huwelijks-Zangen" (Amsterdam, z.j. [ca. 1855]). Zeldzaam feestzangbundeltje dat momenteel alleen bij antiquariaat Brinkman wordt aangeboden voor € 45,-. Ik betaalde bij Jos Albers € 12,50 euro en kreeg er nummer 12 bij cadeau!

11. "De vroolijke lier. Te tokkelen op het eeuwfeest der Vereeniging ter Bevordering der Belangen van den Boekhandel 11-13 augustus 1915" (z.p [Amsterdam], 1915). Zeldzaam bundeltje met (volgens de inhoudsopgave) zeven losse feestliedjes in band met knipsluiting geïllustreerd door Jan Sluyters. Slechts € 2,- euro. Liedje no. 6. 'Das Ewig-Weibliche op de Boekenplank' ontbreekt en dat is ook het geval bij een ander exemplaar dat ik op internet antiquarisch tegenkwam. Wat zou daarvan de oorzaak wezen...? Toeval?

12. Portret van Baron van Westreenen van Tiellandt (Den Haag, z.j. [ca. 1838]). 'Publié par Soetens & Fils, à La Haye' (blad ca. 16 cm. x 22 cm.) naar het schilderij door
J. Post Brants (ca. 1838). Meer hierover in "Portret van een rasbibliofiel".

13. M. Siegenbeek: "Woordenboek voor de Nederduitsche Spelling" (Amsterdam, 1805). De eerste druk in uitgeversband van de befaamde woordspelling van Matthys Siegenbeek (1774-1854) die tot 1883 de officiële schrijfwijze weergaf. Bij antiquariaat De Boekerij v.o.f. van Paul Gaemers voor € 20,- euro.

14. E. Rouveyre: "Connaissances nécessaires à un bibliophile" (Paris, 1878). Tweede druk van dit handboekje voor bibliofielen. Met hoofdstukjes over boekformaten, boekbanden maar ook over 'Ennemis de la bibliotheque', waaronder ratten en... leners!
€ 10,- euro bij antiquariaat Max van Til.

Een stukje Noord/zuidlijn verkennen voerde mij en M. langs het Amsterdamse stadsarchief en boekhandel Scheltema. Het leverde twee aanwinsten op (15 en 16).

15. M. Hageman: "Aids in Amsterdam" (Amsterdam, 2018). Gratis (Engelstalig) boekje bij de gelijknamige tentoonstelling in het Amsterdamse stadsarchief.

16. E. Mourits: "Een kamer gevuld met de mooiste boeken. De bibliotheek van Johannes Thysius (1622-1653)" (Nijmegen, 2016). Gekocht bij Scheltema (antiquariaat) voor € 18,- euro. Fraaie uitgave over deze zeventiende eeuwse Leidse bibliotheek waar de jaarboek-redactie van het Nederlands Genootschap van Bibliofielen (NGB) regelmatig onder leiding van de custos Paul Hoftijzer haar vergadering houdt.