Op zoek naar de Biblia Pauperum van 1839

Blokboeken behoren tot de oudste voorbeelden van de boekdrukkunst. Het oudst bekende exemplaar, de Diamantsoetra, is Chinees en gedateerd, 11 mei 868!
In Noordwest-Europa verschijnen ze pas vanaf het midden van de vijftiende eeuw en één van de meest bekende voorbeelden is de zogenaamde 'Biblia Pauperum' waarvan ook een exemplaar berust in de Koninklijke Bibliotheek (KB). Omdat ze moeilijk te dateren zijn en vrijwel gelijktijdige verschenen met de eerste incunabelen werden ze hier in het verleden nog wel eens aangezien voor een "voortbrengsel der Costeriaansche pers". Van het type dat in de KB berust (er bestaan verschillende typen, vaak in meerdere staten/edities) zijn diverse exemplaren, soms ingekleurd, vaak incompleet bewaard gebleven (een compleet exemplaar bestond uit 40 enkelzijdig bedrukte bladen).
Het laatste exemplaar uit een privécollectie werd in juni 2002 bij Christie's geveild voor
£ 303.650,- pond. Vijftien jaar later - in 2017 - dook het boek weer op tijdens de 56ste antiquarenbeurs in Stuttgart (Duitsland). Ditmaal werd het te koop aangeboden door Antiquariat Bibermühle van Heribert Tenschert voor 'slechts' € 1.850.000,- euro.

Dat, lieve lezers, ging (en gaat) mij iets boven het beschikbare budget en daarom stel ik mij sinds kort tevreden met een 'next best' fraaie facsimile uitgave van H. Avril: "Biblia Pauperum. A facsimile edition" (1987) die ik via Boekwinkeltjes kocht bij antiquariaat Aleph in Utrecht. Ik bestelde tegelijkertijd de interessante uitgave van C. Schneider: "Blockbücher des Mittelalters. Bilderfolgen als Lektüre" (Mainz, 1991). Deze wetenschappelijke overzichtsstudie - een must voor liefhebbers - verscheen destijds bij de gelijknamige tentoonstelling in het Gutenberg Museum in Mainz en vermeldt maar liefst 128 bewaard gebleven exemplaren of fragmenten van de 'Biblia Pauperum'.

Wellicht vraagt u zich nu af waarom Perkamentus plotseling zo geïnteresseerd is in dit blokboek?
Welnu, die belangstelling werd gewekt toen ik enkele weken geleden op de Amsterdamse Spui boekenmarkt een antiquarisch zeldzaam boekje kocht geschreven door de negentiende eeuwse boekhandelaar Dirk Groebe (1789-1867), getiteld: "Beschrijving van een nieuwlings ontdekt exemplaar van de Biblia Pauperum en de Ars Moriendi" (Amsterdam, 1839), gebonden in een modern zwart kunstleren bandje en blijkens het stempel uit de bibliotheek van de 'Vereeniging ter Bevordering van de Belangen des Boekhandels'.

In de inleiding schreef Groebe dat hij in de nalatenschap van de Arnhemse predikant H.H. Donker Curtius (1778-1839) twee blokboeken aantrof. Het ging om een tot dan toe onbekend exemplaar van de 'Biblia Pauperum' (met 39 van de 40 enkelzijdig bedrukte bladen, met als watermerk de gotische letter P) alsmede een 'Ars Moriendi' die waren samengebonden met de incunabel van Werner Rolevink (1425-1502) 'Fasciculus Temporum' (Argentine, 1488). Dat was toen al 'groot' boekennieuws en de Groninger Courant maakte daarvan melding op 8 oktober 1839 (niet veel later gevolgd door het "Journal de la Haye" van 2 november 1839):

"De boekhandelaar D. Groebe alhier heeft, naar wij vernemen, voor eenige dagen eene afdruk ontdekt van de zoogenoemde Biblia Pauperum, welker bestaan tot nu toe verborgen schijnt geweest te zijn, en die als het werk van Laurens Koster gemeenlijk beschouwd wordt. Een onzer letterkundige tijdschriften zal eerstdaags, zegt men, een uitvoerig berigt deswege openbaar maken".

Inderdaad treffen we in de Algemene konst- en letterbode van 1839 (nummer 46, blz. 274-278) een kort verslag aan van deze ontdekking. Niet veel later moet Groebe's uitgave 'gedrukt voor rekening van den schrijver' in een beperkte oplage zijn verschenen.
Zo'n aparte uitgave leende zich meer voor zijn ontdekking, schreef Groebe omdat het hele artikel te uitgebreid was voor het eerdergenoemde tijdschrift en bovendien ongeschikt omdat hij een facsimile wilde opnemen van zijn bijzondere vondst.
Die facsimile bij de titelpagina laat duidelijk zien wat Groebe ook bescheef: "de prenten zijn ongelijk veel bleeker van kleur dan de letterdruk". De afbeelding toont het centrale gedeelte van pagina K met de beproeving van Jezus in de woestijn (Mattheüs 4, vers 1-3).  Een waarschijnlijk belangrijker reden voor een aparte uitgave was dat dit commercieel wel zo handig was bij de verkoop van het boek.
Die vond niet lang daarna plaats, zo blijkt uit een uitvoerige advertentie in de "Oprechte Haarlemsche Courant" (d.d. 5 maart 1840). Groebe's publicatie kon zo meteen dienst doen als aparte informatiebron bij de verkoop en de weinige exemplaren die er toen nog waren van zijn beschrijving werden aangeboden voor zestig cent per stuk. Door die krantenadvertentie werd mijn nieuwsgierigheid gewekt. Aan wie was de 'Biblia Pauperum' verkocht? Waar was het boek sindsdien gebleven? Mijn speurtocht naar de huidige verblijfplaats bleek niet zonder hindernissen.

Allereerst raadpleegde ik de 'Digitale bibliotheek voor de Nederlandse letteren (DBNL)' met het door Jeronimo de Vries Jzn. (1808-1880) geschreven levensbericht van D. Groebe in "Levensberichten der afgestorven medeleden van de Maatschappij der Nederlandsche letterkunde" (Leiden, 1867). Daarin staat in een voetnoot (blz. 202) dat de 'Biblia Pauperum' door Groebe zelf werd gekocht, voor driehonderd gulden, voor rekening van Cornelis Charles baron Six van Oterleek. Wie daarna op zoek gaat naar deze adellijke heer komt bedrogen uit er al gauw achter dat die zeven jaar vóór de veiling, in 1833, overleed en dus onmogelijk de koper kan zijn geweest.
Vervolgens zocht en vond ik een exemplaar van de desbetreffende veilingcatalogus van
J. Radink en D. Groebe (Amsterdam, 1840) waar bij dit kavelnummer in de marge een handgeschreven aantekening staat dat de koper jonkheer mr. Hendrik Six van Hillegom (1790-1847) was.

Verder kwam ik met Piet Buijnsters' "Geschiedenis van het Nederlandse antiquariaat" (Nijmegen, 2007) waarin hij Groebe's vondst, diens 'grootste triomf' op antiquarisch gebied, beschreef (blz. 38/39, hoofdstuk 2, 'De oude handel'). Maar ook hij raakt in de war met die Six-families wat blijkt uit zijn voetnoot hierbij (15) waarin hij meldt dat deze 'Biblia Pauperum' later in het bezit kwam van prof.dr. Jan Six (1857-1926). Het was echter niet Jan maar Jan Pieter Six (1824-1899) wiens nalatenschap op 7 mei 1901 werd geveild bij Frederik Muller & Co. ("Catalogue de Manuscrits et de livres provenant des collections Baron van den Bogaerde de Heeswijk, Jhr.Dr. J.P. Six à Amsterdam, M.- L. Hardenberg à la Haye, M. - A.J. Lamme, ancien directeur du Musée Boymans á Rotterdam"). Het boek bracht daar een recordprijs op van zestienduizend gulden die werd betaald door de bekende Londense antiquaar Bernard Alfred Quaritch (1870-1913).

Daarmee is mijn zoektocht bijna volbracht. Want met deze informatie is het voor Perkamentus niet zo heel moeilijk meer om uit te vinden dat Quaritch op zijn beurt de 'Biblia Pauperum' in 1919 verkocht aan de Amerikaanse Pierpont Morgan Library & Museum (New York). Deze enorm rijke bibliotheek werd grotendeels bijeengebracht door de Amerikaanse miljardair John Pierpont Morgan (1837-1913). Daar werd Groebe's convoluut uit elkaar gehaald en de onderdelen afzonderlijk opnieuw gebonden. De 'Fasciculus Temporum' (PML 20985) door Marguerite Duprez Lahey (1880-1958), in een halfleren band van bruin geitenleer en kartonnen platten beplakt met sierpapier en de 'Biblia Pauperum' (PML 3193) door Deborah Evetts, in een moderne perkamenten band. En de 'Ars Moriendi'?

"formerly PML 3192, deaccessioned (1975), current location unknown"...

Tijd voor een nieuwe zoektocht!

Het jaar geboekt, augustus 2019

In de rubriek 'Het jaar geboekt' (zie tabblad bovenaan) houd ik bij wat ik gedurende het lopende jaar per maand bij elkaar verzamel. Na afloop van de maand verplaats ik de lijst met aanwinsten naar de startpagina c.q. homepage en geef ik 'de cijfers'. In de rubriek blijven de voorgaande maand(en) als hyperlink aanwezig. Raadpleeg dus regelmatig de nieuwe rubriek om te zien of er aanwinsten zijn bijgekomen (of wacht op het maandoverzicht).

Augustus 2019; de cijfers...

Totaal aantal objecten: 13.
Gekocht: 11.
Gekregen: 2.

Totaal uitgegeven: € 144,36 euro (incl. verzendkosten).
Gedeeld door 11 is gemiddeld: € 13,12 euro per object.

Via Boekwinkeltjes: 2 (9, 11).
Via kringloopwinkel: 2 (2, 13).
Via boekhandel: 2 (8, 12).
Via boekenmarkt: 5 (3, 4, 5, 6, 7).

Modern: 6 (1, 2, 8, 10, 12, 13).
Old & rare: 7 (3, 4, 5, 6, 7, 9, 11).

Augustus 2019: de aanwinsten...

1. "Wereldgeschiedenis van Nederland" (Amsterdam, 2018). Uitgave van het Huygens Instituut voor Nederlandse Geschiedenis. Op zondag 4 augustus bezocht ik (weer) niet de jaarlijkse Deventer Boekenmarkt, maar een oude vriend. Die gaf me dit boek cadeau.

2. B, Bakker, E Fleurbaay, A.W. Gerlagh: "De verzameling Van Eeghen. Amsterdamse tekeningen 1600-1950" (Zwolle, 1989). Voor de tweede maal kwam ik deze belangwekkende verzamelcatalogus tegen in mijn kringloopwinkel. De eerste maal aarzelde ik en toen ik een dag later terug kwam was het boek verkocht. Nu onverwijld meegenomen voor € 5,- euro.

Op de Amsterdamse Spui boekenmarkt kocht ik deze maand voor in totaal € 55,- euro de volgende vijf objecten (3, 4, 5, 6 en 7):

3. O. Funcke: "Menschenstudiën in de paardetram" (Sneek, z.j.[1892]). Onvindbare brochure over een nog steeds menselijke eigenschap. Het bestuderen van de medepassagiers in het openbaar vervoer...

4. K. van Rinteln: "Het gedrag van Jezus, ons een voorbeeld, om onderworpen en gelaten den weg des lijdens te bewandelen". ('s Hertogenbosch, 1826). Gelegenheidspreek 'Ten voordeele der door den brand Ongelukkigen te Almkerk'. Bijzonder is de originele omslag waarop ook de prijs staat aangegeven; '30 Cents'.

5. E. Laurillard: "Sprokkelhout" (Amsterdam, 1887). Geschied- en Letterkundige bijzonderheden.

6. D. Groebe: "Beschrijving van een nieuwlings ontdekt exemplaar van de Biblia Pauperum en de Ars Moriendi" (Amsterdam, 1839). 'Gedrukt voor rekening van de schrijver', met stempel van de bibliotheek van de 'Vereeniging ter Bevordering v.d. Belangen des Boekhandels'. Gebonden in moderne zwarte kunstleren band. Waar is Groebe's 'Biblia Pauperum' gebleven? Lees het (binnenkort) in: "Op zoek naar de Biblia Pauperum van 1839".

7. A.J.M. Brouwer-Ancher: "De Dam te Amsterdam" (Amsterdam, z.j. [1897]). 'Aangeboden aan de Leden der Vereeniging 'De Groote Club', die toen vijfentwintig jaar bestond. Een speciale uitgave van het 'Tijdschrift Eigen Haard', gebonden in modern halflinnen met kartonnen platten. Schaars!

8. A. Houben: "Ik wou uw voeten wel zoenen. De mooiste liefdesverklaringen van de middeleeuwen tot nu" (Amsterdam, 2016). Voor € 2,50 euro in de ramsj bij boekhandel Scheltema.

9. P.J.C. Debreyne: "Moechialogie ou Traité des péchés contre les sixième et neuvième commandements du décalogue et de toutes les questions Matrimoniales qui s'y rattachent directement ou indirectement suivi d’un abrégé pratique d‘ embryologie sacrée" (Bruxelles, 1853). Roemruchte uitgave in zijn originele kloosterbandje (Kapucijnen van Udenhout). Uitsluitend bestemd voor de clerus! Zeer uitgebreide verhandelingen over het zondigen tegen het zesde en negende gebod: Gij zult geen onkuisheid doen; Gij zult geen onkuisheid begeren. Onnatuurlijk: masturbatie, bestialiteit, sodomie; en ‘Natuurlijk’: overspel, heiligschennis, kussen, aanrakingen, obscene boeken, dansen, etc. Tweede deel: plichten van de echtelieden; derde deel: embryologie: doop, abortus, en het ‘dopen van monsters’. Gekocht voor € 18,50 euro (incl. verzendkosten) in het boekwinkeltje van Ed Schilders. Nummer 10  kreeg ik er bij als extra boekengeschenk!

10. P. Verlaine: "Biblio-Sonnetten" (Tilburg, 2016). Eerste Nederlandse vertaling door Martin Hulsenboom. Met een biografische schets door Peter IJsenbrant en een bibliografische reconstructie door Ed Schilders. Opdrachtexemplaar voor Perkamentus van Ed Schilders. Boeken over boeken schreef eerder over deze uitgave.

11. A.G. van den Berg, J. Jorna, J.B.W.M. Möller (samenstelling): "Over het doopsel in tijd van nood en over eenige plichten van gehuwden" ('s-Gravenhage, 1932). 'Niet in den handel' en het is voor 'niet-volwassenen ongeschikt'. Gekocht via boekwinkeltjes bij antiquariaat De Refter in Tilburg voor € 12,61 euro (incl. verzendkosten). Lees meer hierover (en nummer 6) in mijn blog: "Over het dopen van monsters en met de natte vinger...".

12. K. Kleijn e.a.: "De grachten van Amsterdam. 400 jaar bouwen, wonen, werken en leven" (Bussum, 2015). In de ramsj voor € 49,50 euro. Er zijn al eerder diverse boeken verschenen die de Amsterdamse grachtengordel beschreven. Met deze uitgave heb ik ze zo'n beetje allemaal!

13. N. Baas: "Marskramer van het Evangelie. Herinneringen van een straatprediker" (Franeker, z.j. [1959]). Anekdotes en belevenissen van de Amsterdamse gereformeerde straatpredikant Nico Baas (1894-1975) in Amsterdam tussen 1900 en 1950. Ik verzamel al een tijdje boekjes over dergelijke uitgestorven straatfiguren zoals colporteurs, straatmuzikanten, bedelaars etc. Vrij schaarse uitgave gekocht mij mijn kringloop voor € 1,25 euro.