Het jaar geboekt, december 2020

In de rubriek 'Het jaar geboekt' (zie tabblad bovenaan) houd ik bij wat ik gedurende het lopende jaar per maand bij elkaar verzamel. Na afloop van de maand verplaats ik de lijst met aanwinsten naar de startpagina c.q. homepage en geef ik 'de cijfers'. In de rubriek blijven de voorgaande maand(en) als hyperlink aanwezig. Raadpleeg dus regelmatig de nieuwe rubriek om te zien of er aanwinsten zijn bijgekomen (of wacht op het maandoverzicht).

December 2020; de cijfers...

Totaal aantal objecten: 7.
Gekocht: 5.
Gekregen: 2.

Totaal uitgegeven: € 132,25 euro (incl. verzendkosten).
Gedeeld door 5 is gemiddeld: € 26,45 euro per object.

Via kringloopwinkel: 4 (1, 2, 3, 4).

Via (online) antiquariaat: 1 (6).

Modern: 4 (1, 3, 4, 5).

Marge & klein bibliofiel drukwerk: 1 (7).

Old & rare: 2 (2, 6).

December 2020: de aanwinsten...

1. "Vlooyenburgs verval. De geschiedenis van het Waterlooplein" (z.p. [Amsterdam], z.j. [1978]). Uitgave met een voorwoord door Judith Belinfante verschenen bij de gelijknamige expositie in het synagogencomplex Jonas Daniël Meyerplein en georganiseerd door het Joods Historisch Museum van 15 juni t/m 30 juli 1978. Kringloopvondst voor een kringloopprijsje € 1,- euro.

2. "Prijscourant van uitzetten en luiermanden" (Amsterdam, z.j. [vóór 1933]). Prijscourant van de N.V. Manufacturenhandel van Bahlmann & Co. Amsterdam die rond 1906 op de Nieuwendijk zat. Geen goedkoop adres. Men kon kiezen uit 12 uitzetpakketten van 150 gulden oplopend tot 4000 gulden en 4 luiermanden, van 41,90 gulden tot 165 gulden. In 1933 ging de zaak in Amsterdam failliet. Kringloopvondst € 2,- euro.

3. N. Steenkamp: "Doe wel en zie niet om. Ridderorden en onderscheidingen in Nederland" (Den Haag, 2000). Kringloopvondst voor € 2,- euro.

4. N.T. Gidal: "De joden in Duitsland. Van de Romeinse tijd tot de Weimar Republiek" (Keulen, 1998). Kringloopvondst voor € 2,25 euro.

5. M. de Vries: "Beschaven! Letterkundige genootschappen in Nederland 1750-1800" (Nijmegen, 2001). Gekregen van antiquariaat Klikspaan in ruil voor drie doubletten uit mijn bibliotheek.

6. Portretgravuren van Hadrianus Junius (1511-1575) toegeschreven aan Willem (van) de Passe (1598-1637), rond 1620. Gekocht bij antiquariaat Goltzius (Ard van der Steur)  voor € 125,- euro. Portret toegevoegd aan zijn 'Batavia' (zie mijn blog: "De geboorte van Laurens Janszoon Coster").

7. H. Lodeizen: "Jaar zonder bon. Een gedicht van Hans Lodeizen" (Den Haag, 2020). Bibliofiele kerstgroet van boekenvriend en blogredacteur Reinder Storm. Een uitgave "gemaakt ter gelegenheid van de jaarwisseling 2020-2021, voor enkele vrienden en bekenden van iemand uit Den Haag". Oplage 20 exemplaren, ik ontving nr. 6.

De geboorte van Laurens Janszoon Coster

Elke bibliofiel kent wel boeken die hij/zij ooit aan zijn bibliotheek zou willen toevoegen. Boeken waar hij/zij verlangend naar heeft gekeken of verlekkerd in heeft gebladerd. Boeken waarop hij/zij wel eens heeft geboden (maar net te laag) of waarvoor er op dat moment even geen financiële ruimte was.
Van dat wensenlijstje - met belangrijke boeken die ik ooit nog eens zou willen bezitten - kan ik er weer één afstrepen...

Op de novemberveiling van Burgersdijk & Niermans (veiling 352) werd een exemplaar aangeboden van: "Batavia. In qua praeter gentis et insulae antiquitatem, originem, decora, mores, aliaque ad eam historiam pertinentia declaratur quae fuerit vetus Batavia…" (Lugduni Batavorum [Leiden], 1588) geschreven door Hadrianus Junius (1511-1575).

Ik bood en kreeg het toegeslagen voor € 300,- euro (exclusief veiling- en verzendkosten).

Mijn nieuwe aanwinst is blijkens het ex-libris, afkomstig van J.W. Six van Vromade (1872-1936), wiens bijzonder rijke bibliotheek in de jaren dertig van de vorige eeuw werd geveild.

In de veilingcatalogus staat inderdaad deze uitgave vermeld (Deel 1, blz. 130, kavel 760), maar de (band)beschrijving komt - vreemd genoeg - niet overeen met mijn exemplaar, gebonden in een contemporaine perkamenten spitselband (met ‘overlapping vellum’). 

Dat het gaat om een uitgave in het Latijn, een taal die ik op enkele begrippen, woorden en zinnen na niet beheers, is geen enkel probleem. Er bestaat immers een uitstekende integrale hertaling van, geschreven door Nico de Glas (1940-2017): "Holland is een eiland. De Batavia van Hadrianus Junius (1511-1575)" (Hilversum, 2011). Die kocht ik er uiteraard meteen bij, via Boekwinkeltjes, net zoals ik destijds de moderne uitgaven kocht van Helmer’s: “De Hollandsche Natie” (Nijmegen, 2009) en Van der Goes’: “Ystroom” (Hilversum, 2015).

Mijn aanwinst uit 1588 is niet bijzonder zeldzaam (zoals ook blijkt uit het aantal bewaard gebleven exemplaren in de STCN). Regelmatig duiken er exemplaren op in het veilingcircuit. Desondanks (en ondanks internet) is het wel altijd een prijzig boek gebleven.

Deze uitgave werd gedrukt en uitgegeven bij het Leidse filiaal van de beroemde Antwerpse drukker Plantijn, dat onder leiding stond van zijn schoonzoon Frans van Ravelingen (1539-1597). Saillant detail; niet bij alle exemplaren is de plaatsnaam ‘Lugduni Batavorum’ onder het drukkersvignet gezet (bij mijn aanwinst wel).

Junius (rector van de Latijnse school in Haarlem en geneesheer) werd in zijn tijd alom beschouwd als de grootste Hollandse geleerde van zijn generatie.

Zijn 'Batavia' is feitelijk het eerste deel (de inleiding) van een reeks van drie boeken die hij van plan was te schrijven over de geschiedenis van Holland. Hij volgde daarmee zijn klassieke voorbeeld Tacitus (ca 56 - ca. 117 v. Chr.) die volgens hem de "De origine et situ Germanorum" (de 'Germania') had geschreven als inleiding op zijn "Historiae". De opdracht voor zijn geschiedwerk ontving Junius in 1566 van de Staten van Holland op voorspraak van Willem van Oranje. Historische en politieke ontwikkelingen leidden ertoe dat de Staten hun opdracht introkken en Junius een afkoopsom van driehonderd gulden ontving. Het werk bleef liggen en de "Batavia", die rond 1569 werd geschreven (en voltooid in 1570), zou pas na de dood van Junius verschijnen dankzij de inspanning van Janus Dousa (1545-1604).

De 'Batavia' van Junius was de eerste omvangrijke Noord-Nederlandse chorografie die in druk verscheen. Daarmee ligt het boek aan de basis van veel geschiedenisboeken die in mijn bibliotheek staan en geschreven zijn door verschillende historici na hem, zoals Petrus Scriverius (1576-1660) en Gerard van Loon (1683-1758). Junius was nog een echte humanist en werd ook wel de tweede Erasmus genoemd. Zijn boek is dan ook doortrokken van de klassieke geest en getuigt van Junius' belezenheid. Dat blijkt vooral uit een vermoeiend groot aantal aanhalingen, uitweidingen en verwijzingen naar de klassieke oudheid waarmee het verhaal werd doorspekt. Het ontleent zijn mythische status vooral aan wat op bladzijde 255 staat geschreven over de uitvinding van de boekdrukkunst in Holland. Een verhaal dat zorgde voor een historische controverse en een eeuwenlang durende discussie. 

Junius was niet de eerste die de boekdrukkunst een Hollandse oorsprong gaf. Al vóór hem waren er auteurs geweest die dat deden zoals in: “Die Cronica van der hilliger Stat van Coellen” (Keulen, 1499), maar Junius was wel de eerste die daarbij een naam noemde; “LAVRENTIVS Ioannes cognomento AEdituus Custósve”...

Laurens Janszoon Coster was volgens Junius 128 jaar daarvoor (1441) op het idee gekomen… “Eens was Coster aan het wandelen in het bos buiten de stad (burgers die de tijd hebben, doen dat vaak, na het eten of op feestdagen). Het begon ermee dat hij van beukenschors lettervormen ging snijden, die hij daarna in spiegelbeeld, zoals bij een zegelafdruk, op papier afdrukte. Zo produceerde hij voor de aardigheid een paar versregels die een leermiddel konden zijn voor de kinderen van zijn schoonzoon”. De Coster-legende begonnen bij Hadrianus Junius, leidde tot eeuwenlange felle discussies, een standbeeld in Haarlem en zou pas eind negentiende eeuw definitief worden beslecht door ‘Coster-moordenaar’ Antonius van der Linde (1833-1897) in “De Haarlemsche Costerlegende wetenschappelijk onderzocht” (’s-Gravenhage, 1870). 

Junius was ook de eerste Hollandse historicus die zijn uitgave voorzag van illustraties van Romeinse oudheden die bij Katwijk werden gevonden rondom de legendarische Brittenburg. Deze afbeeldingen, inclusief een plattegrond van de Brittenburg, zouden na hem nog eeuwenlang worden gebruikt in tal van andere geschiedkundige publicaties, zoals de uitgave die ik besprak in "De steen van Veleda" en de: "Beschrivinge van Out Batavien met de Antiquiteyten van dien" (Amsterdam, 1646) van Petrus Scriverius.

Met zijn verhaal over de uitvinding van de boekdrukkunst heeft Junius niet alleen een bijdrage geleverd aan onze boekgeschiedenis maar en passant ook aan de boekwetenschap. In zijn relaas over de ontdekking door Coster in Haarlem en de eerste voortbrengselen van de nieuw uitgevonden kunst gebruikt hij (op blz. 256) de term 'incunabula' (wiegedruk). Dat is bijna een eeuw eerder dan wat hierover wordt beweerd in de online-etymologiebank en door dr. J.A. Brongers in diens: "Boekwoorden woordenboek" (Amersfoort, 2011). Nog steeds wordt de term 'incunabel' gebruikt voor boeken gedrukt vóór 1 januari 1501.

Enkele jaren later, in 1652, verscheen de tweede druk van de 'Batavia' in Dordrecht (in duodecimo formaat), met een fraai gegraveerd portret door Theodorus Matham (1606-1660) en daaronder een gedicht van Petrus Scriverius.

Het leek mij passend om ook aan mijn nieuwe aanwinst een portretgravure toe te voegen. Via antiquariaat Goltzius (Ard van der Steur) kocht ik één van de oudst bekende afbeeldingen van Junius, voor het eerst uitgegeven door Philip Galle (1537-1612) in: "Virorum doctorum de disciplinis bene merentium effigies XLIII" (Antverpiae [Antwerpen], 1572). Deze portretgravure van 'Hadrianvs Ivnivs Hornanvs' wordt daarom vaak aan Galle toegeschreven maar wie goed kijkt ziet verschillen. De Latijnse (lof)spreuk is duidelijk gekopieerd inclusief de katernsignatuur uit het boek van Galle (B4)!

Thans wordt deze anonieme losse gravure toegeschreven aan Willem (van) de Passe (1598-1637), rond 1620. Inmiddels werd dit portret van Junius toegevoegd aan zijn 'Batavia'; een oude gewoonte...

Het jaar geboekt, november 2020

In de rubriek 'Het jaar geboekt' (zie tabblad bovenaan) houd ik bij wat ik gedurende het lopende jaar per maand bij elkaar verzamel. Na afloop van de maand verplaats ik de lijst met aanwinsten naar de startpagina c.q. homepage en geef ik 'de cijfers'. In de rubriek blijven de voorgaande maand(en) als hyperlink aanwezig. Raadpleeg dus regelmatig de nieuwe rubriek om te zien of er aanwinsten zijn bijgekomen (of wacht op het maandoverzicht).

November 2020; de cijfers...

Totaal aantal objecten: 10.
Gekocht: 9.
Gekregen: 1.

Totaal uitgegeven: € 666,06 euro (incl. verzendkosten).
Gedeeld door 9 is gemiddeld: € 74,01 euro per object.

Via Boekwinkeltjes: 2 (5, 9).

Via kringloopwinkel: 3 (1, 2, 3).

Via Marktplaats: 1 (4).

Bij de drukker/uitgever: 2 (6, 7).

Burgersdijk & Niermans: 1 (8).

Modern: 7 (1, 2, 3, 4, 6, 7, 9).
Marge & klein bibliofiel drukwerk: 1 (10).

Old & rare: 2 (5, 8).

November 2020: de aanwinsten...

1. F. van Oostrom: "Wereld in woorden. Geschiedenis van de Nederlandse literatuur 1300-1400" (Amsterdam, 2013). Deel 2 van deze fraai uitgegeven literatuurgeschiedenis  gekocht voor € 15,- euro bij mijn lokale kringloop. Deel 1 (gesigneerd door Van Oostrom) kocht ik daar - alweer wat langer geleden - ook al voor een luttel bedrag. Nog 'maar' acht delen te gaan...

2. J. Withuis: "Juliana. Vorstin in een mannenwereld" (Amsterdam, 2016). Gekocht bij mijn kringloop voor € 2,25 euro. Ik hou wel van biografieën en op deze zat ik al een tijdje te wachten. Leest als een trein!

3. H. Lewandowski & P.J. van Dranen: "Beschavings- en Zedengeschiedenis van Nederland" (Amsterdam, 1933). Dit boek heb ik al bijna twee keer eerder gekocht, maar uiteindelijk vond ik een acceptabel exemplaar in mijn kringloop voor een luttele € 4,25 euro. Behoudens een wat vlekkerige en verkleurde band (bij dit boek usance) een inhoudelijk prima exemplaar!

4. "Wet des Heeren" (Groningen, ca. 1835). Litho van J.M. Billroth met de tien geboden in 101 lettervormen die ik via Marktplaats kocht voor € 47,50 euro (incl. verzendkosten). Het bleek om een replica te gaan... Ik schreef er over in: "Gij zult leergeld betalen...".

5. [J. Fokke]: "Beschryving van Amsterdam verkort, gevolgd naar den heer Jan Wagenaar" (Amsterdam, 1788). Deze geïllustreerde uitgave voor de jeugd - in vraag en antwoord opgesteld - verscheen voor het eerst in 1782 bij een andere uitgever. Het titelblad vermeldt 'Nieuwe Uitgave' maar dit is feitelijk een titeluitgave. Mooi exemplaar in halfleer, vijf ribben en goudgestempelde rug, met (kievits)gemarmerde platten. Gekocht via Boekwinkeltjes bij antiquariaat Boek & Glas (met verjaardagskorting) voor € 70,- euro (inclusief verzendkosten). 

6. T. Kok: "Ton Kok. Zestig jaar antiquaar" (Kalmthout, 2020). Door De Carbolineumpers fraai uitgegeven boekavonturen (twee delen in cassette) van de Amsterdamse antiquaar Ton Kok. Oplage: 50 genummerde exemplaren (ik bezit nr. 13). Direct via de uitgever gekocht met de prospectus voor € 70,- euro (incl. verzendkosten). Leest als een trein. Veel avonturen kende ik al uit de 'Boekenpost'. T.z.t. laat ik de uitgave nog even door Ton signeren...

7. C.J. Aarts; "Boekenjacht. Verhalen uit de boekenwereld" (Leiden, 2020). Oplage slechts 250 exemplaren (fraai in linnen gebonden met stofomslag). Gekocht bij de uitgever Fragment voor € 42,25 euro (incl. verzendkosten). Aarts verzamelt over het algemeen boeken en uitgaven op een heel ander gebied dan waar ik mij op richt, desondanks zijn zijn avonturen in de boekenwereld herkenbaar. Tal van bekende antiquaren figureren in zijn stukjes en zijn voorzien van een (feitelijk zinloze) schuilnaam; bijvoorbeeld 'Mathilde Ausputzer van de Gelderse Kaai'. Iedereen in het boekenwereldje, antiquaar, handelaar, bibliofiel of liefhebber weet onmiddellijk dat het om Wilma Schuhmacher gaat. 

8. H. Junius: "Batavia. In qua praeter gentis et insulae antiquitatem, originem, decora, mores, aliaque ad eam historiam pertinentia declaratur quae fuerit vetus Batavia..." ([Lugduni Batavorum] Leiden, 1588). Gekocht op de veiling van Burgersdijk & Niermans (kavel 1097, veiling 352) voor € 387,56 (incl. veiling en verzendkosten). Een belangrijk boek over de vroege Nederlandse geschiedenis en topografie waarover ik vertel in: "De geboorte van Laurens Janszoon Coster".

9. H. Junius (N. de Glas): "Holland is een eiland. De Batavia van Hadrianus Junius (1511-1575)" (Hilversum, 2011). Gekocht via Boekwinkeltjes voor € 27,25 euro (incl. verzendkosten). Inleiding, hertaling (met annotaties) van aanwinst nr. 8, door Nico de Glas.

10. R. Storm: "De eerste prijs voor E. Douwes Dekker" (Amsterdam, 2020). Geschenk van boekenvriend en blogredacteur Reinder Storm (nr. 18 van de 20 auteursexemplaren. Oplage 500 stuks).

Gij zult leergeld betalen...

Toen ik enkele dagen voor mijn verjaardag wat op Marktplaats rondstruinde trof ik daar een advertentie aan onder het kopje "Groot schilderij van de Tien Geboden". De foto's daarbij toonde echter geen schilderij maar een ingelijste negentiende eeuwse prent, zo te zien een litho.

Wie wel eens een oude hervormde kerk van binnen gaat bekijken loopt grote kans de inspiratiebron voor dergelijke kunstzinnige afbeeldingen tegen te komen; het tiengebodenbord of wetsbord. Veelal uitgevoerd in beschilderd hout gaat het om vrij forse objecten die niet direct in je huiskamer passen. Gelukkig verschenen er al vroeg - meer handzame - gedrukte afbeeldingen, zoals de onderstaande gravure (1583) van 'Mozes met de tafelen der Wet' - door Hendrick Goltzius (1558-1617) - uit de collectie van museum Boijmans van Beuningen. Eeuwenlang zijn de tien geboden c.q. 'de tafelen met de Wet des Heeren' op een dergelijke wijze (vaak vergezeld van Mozes en/of Bijbelse taferelen) weergegeven.

Lithografie (of steendruk) is een uitvinding van Alois Senefelder (1771-1834), een grafische techniek die in Nederland vanaf het tweede decennium van de negentiende eeuw opkomt en verschillende voordelen bood ten opzichte van de traditionele ets- en graveertechniek. 

In: "Het wezen van den steendruk" (Amsterdam, 1929), een vertaling door H.C.O. Magel van Senefelders bekende boek over zijn uitvinding, lezen we daar meer over en worden de verschillende instrumenten, benodigdheden en werkwijzen uitgelegd. Feitelijk is een litho (vlakdruk) een tekening op steen. Bij de litho die ik op Marktplaats zag leek me dat op de verdiepte manier gebeurd. De gehele afbeelding, alle punten en lijnen, letters en tekeningen is met vaste hand "hetzij door een scherp stalen instrument in de diepte van den steen gegraveerd of door sterkwater erin geëtst" (Hoofdstuk 2, blz. 147). Het resultaat benadert de mooiste kopergravures en deze techniek leent zich dan ook uitstekend voor het weergeven van muzieknoten, lettervormen, schrift en landkaarten. 

De eerste advertentie die ik in Delpher tegenkwam voor een "schoone gelithographieërde Plaat" met de tien geboden staat in de "Leeuwarder Courant" van november 1827. Het gaat volgens boekverkoper H.C. Schetsberg om de "DE TIEN GEBODEN, zinnebeeldig voorgesteld met verklaring". 

Ik heb het origineel niet gezien (noch gevonden) maar kan mij er wel een voorstelling van maken door simpelweg te bladeren in mijn achttiende eeuwse "Kleine Print-Bybel", waarin talrijke Bijbelpassages als een rebus op zinnebeeldige wijze zijn weergegeven.

Voor liefhebbers van typografie wordt het pas spannend als de lithografische kunstenaars naast typolithografie (d.w.z. het overbrengen van boekdrukletters op steen) ook allerlei fantasieletters gaan tekenen, die niet traditioneel in lood gegoten bij de drukker stonden. Wat ik op Marktplaats tegenkwam leek mij daarvan een mooi voorbeeld, maar niet het enige...

In de collectie van het Rijksmuseum vond ik de hierboven getoonde litho (60 cm. hoog en 48,5 cm. breed), gemaakt door W. Visser, gedrukt bij Hilmar Johannes Backer (1804-1845) en in 1836 uitgegeven door Hartog Zangers 'koopman in kunstplaten' te Dordrecht. 

Uit zijn advertentie ('belangrijk berigt') in de "Rotterdamsche Courant" van 22 november 1836 blijkt duidelijk zijn trots op deze uitgave van "DE TIEN GEBODEN, uitmuntend en kunstvol in steen gegraveerd, waaraan kosten noch moeite gespaard zijn en waaraan alle Bijsieraden door teekenkunst, vignetsgewijze, met smaak zijn bijgebragt".

Hoe fraai ook, de kunstplaat die ik op Marktplaats vond is nog overdadiger uitgevoerd. Het (kader)formaat is ook wat groter (65 cm. hoog en 46,5 cm. breed). De religieuze boodschap is eigenlijk bijzaak geworden. De hele litho is feitelijk één grote reclameplaat voor de virtuositeit van de kunstenaar en het technisch kunnen van de drukker alsmede het zakelijk inzicht en vernuft van de uitgever/verkoper. 

Toen ik op 'Wet des Heeren' in Google verder zocht was het meteen raak. Een identiek exemplaar (maar in slechtere conditie) uitgegeven in Groningen bij J.M. Billroth trof ik aan in de beeldbank Groningen (NL-GnGRA_1536_2815). Daarin staat ook een afbeelding van een anderhalve eeuw later gemaakte reproductie (NL-GnGRA_1536_2196). Met enige regelmaat duiken exemplaren van deze litho op bij Marktplaats en Catawiki (telkens in een andere lijst) die voor bedragen rond de veertig euro worden geveild (exclusief veiling- en verzendkosten). Mooi detail; in tenminste één protestantse kerk hangt deze 'Wet des Heeren' nog gewoon aan de muur... (Helenaveen, gemeente Deurne).

Johann Martin Billroth was een Duitser, die circa 1779 werd geboren in Stralsund aan de Oostzee als zoon van Friedrich Martin Billroth en Maria Charlotte Landgraff. Billroth (overleden in Groningen op 20 april 1851) was spiegelmaker, kunsthandelaar, kunstkoper en uitgever. Hij was in 1829 oprichter van de eerste gespecialiseerde steendrukkerij in Groningen (pas tien jaar later volgden drie anderen). In 1837 had hij een winkel op de hoek van de Grote Kromme Elleboog in Groningen. 

Zowel Billroth in Groningen als Backer in Dordrecht behoorden tot de eerste lithografen in Nederland en komen voor in het overzicht van steendrukkers werkzaam in Nederland vóór 1840 door Helen C.M. Marres-Schretlen en Rob Meijer (In: "De Boekenwereld", jrg. 15, 1998, nr. 1. blz. 142 t/m 146). 

De kunstplaat van Billroth verscheen vrijwel gelijktijdig met die van zijn Dordtse concurrent Backer, waarschijnlijk zelfs iets vroeger, want zijn krantenadvertenties voor kunstplaten in Delpher starten ook iets eerder. Hoe dan ook, één van de twee heeft leentjebuur gespeeld. Er zijn onmiskenbaar een aantal overeenkomsten, zoals de knielende Mozes links en de priester met bisschopsstaf rechts boven de stenen tafelen met de geboden. Ook het middenstuk van beide kunstplaten verschilt maar weinig in de keuze voor bepaalde Bijbelscenes en -verzen. Van boven naar beneden zijn dat:

1. De Ark van het Verbond (Bij Backer geheel onderaan met Bijbelvers Exodus 40: 17-19),

2. Het Gouden Kalf (Bij Backer met Bijbelvers Exodus 32: 6-19),

3. Mozes (Met Bijbelvers Exodus 32: 19),

4. Steniging (Met Bijbelvers Leviticus: 24: 14). Bij Backer met verwijzing naar Bijbelvers Leviticus 24: 13, 14, 23.

5. Slang aan een paal (Met Bijbelvers Numeri 21: 8),

6. Abraham en God (vermoedelijk..., alleen bij Backer is dit goed duidelijk weergegeven en met Bijbelvers Genesis 22: 11, 12).

Geheel links in de hoek op de plaat van Billroth staat nog de Bijbeltekst Exodus 34: 21 met een tekening van ploeggereedschap en alleen bij Backer komt er in het middenstuk een afbeelding voor van koning Ahasveros met Mordechai en Esther (met Bijbelvers Esther 8: 2). 

Oplagecijfers zijn mij niet bekend maar er moet vraag zijn geweest naar dergelijke 'pennestukken'. In de tweede helft van de negentiende eeuw verscheen er - wederom in Groningen - een tweede vergelijkbare litho met 'de Wet des Heeren' (beeldbank Groningen NL-GnGRA_1536_2811), ditmaal uitgegeven door J. Oomkens J. Zoon, die ook veel topografische kaarten uitgaf. Oomkens had in 1826 de steendruk in Groningen voor het eerst gebruikt. Zijn litho-uitgave van de tien geboden werd getekend ('del.') door steendrukker W. de Boois (van wie verder niet veel meer bekend is). 

Zijn dergelijke kunstplaten een typisch Nederlands fenomeen? Wellicht... Ik vond in 'The Library of Congress' weliswaar een exemplaar in het Engels, maar deze litho "The Ten Commandments." (gedrukt in 1876 door 'Strobridge Lithographing Co.' in Cincinnati, USA/Ohio) werd gemaakt door ene John. W. van Leeuwen! En dat klinkt dan weer verdacht Nederlands.

Verticaal in het middenstuk ditmaal geen Bijbelse taferelen maar de namen van de twaalf stammen Israëls die bij de litho op Marktplaats horizontaal boven in de sierlijst staan.

Al met al leek mij het lithografische meesterstuk op Marktplaats een waardig verjaardagsgeschenk aan mijzelf en dus bood ik € 30,- euro (inclusief verzendkosten).

De eigenaar echter liet mij weten dat zijn 'schilderij' echt veel meer waard was dan het 'startbod' van € 25,- euro...

Zucht...

Onkunde van de verkoper(s) op Marktplaats en andere antiquarische websites levert mij vaak leuke aanwinsten op voor boterzachte prijsjes maar in dit geval hing ik - nadat ik de eigenaar op de laagste veilingprijs had geattendeerd - voor het marktconforme bedrag van

€ 47,50 euro (inclusief verzendkosten). Dat was uiteindelijk twee tientjes meer dan ik in gedachten had gehad, maar inmiddels was er al flink wat tijdrovend onderzoek gedaan en stond dit hele stukje (compleet met illustraties) in concept klaar. 

Toen het pak uiteindelijk arriveerde bleek de glasplaat gebroken ondanks de bescherming van een oude badhanddoek en het verpakkingskarton met daarop in grote letters ‘Breekbaar’ en ‘Glas’. Nadat ik de plaat met enige moeite uit de lijst had gehaald werd mijn vermoeden bewaarheid. Dit was geen origineel maar de reproductie…
Hoe is die te herkennen? In de eerste plaats aan het moderne (wat gele) papier, maar dat is van een foto of op afstand, ingelijst achter glas, moeilijk te zien. Er is echter één in het oog springend detail dat bij alle reproducties duidelijk zichtbaar is. Geheel onderaan staat: “te Groningen bij J.M. Billr..h.”. Anders dan bij het origineel ontbreken de letters ‘o’, ‘t’ en een gedeelte van de letter ‘h’. 

Leergeld betaald...

Het jaar geboekt, oktober 2020

In de rubriek 'Het jaar geboekt' (zie tabblad bovenaan) houd ik bij wat ik gedurende het lopende jaar per maand bij elkaar verzamel. Na afloop van de maand verplaats ik de lijst met aanwinsten naar de startpagina c.q. homepage en geef ik 'de cijfers'. In de rubriek blijven de voorgaande maand(en) als hyperlink aanwezig. Raadpleeg dus regelmatig de nieuwe rubriek om te zien of er aanwinsten zijn bijgekomen (of wacht op het maandoverzicht).

Oktober 2020; de cijfers...

Totaal aantal objecten: 13.
Gekocht: 13.

Totaal uitgegeven: € 198,38 euro (incl. verzendkosten).
Gedeeld door 13 is gemiddeld: € 15,26 euro per object.

Via Boekwinkeltjes: 4 (9, 10, 11, 12).

Via kringloopwinkel: 6 (3, 4, 5, 6, 7, 8).

Via Marktplaats: 2 (2, 13).

Via Bol.com: 1 (1).

Modern: 6 (1, 3, 4, 6, 7, 8).
Old & rare: 7 (2, 5, 9, 10, 11, 12, 13).

Oktober 2020: de aanwinsten...

1. "The Gutenberg Bible of 1454" (Köln, 2018). Prachtige facsimile uitgave van 'Taschen' van het exemplaar in de Göttingen Library (gedrukt op perkament!). Alle 1282 pagina's van het 'boek der boeken' zijn (in twee delen) gereproduceerd. Daarbij een begeleidende uitgave geschreven door Stephan Füssel (Gutenberg-leerstoel aan de Universiteit van Mainz). Hierin o.m. een afbeelding van befaamde notarisdocument van Ulrich Helmasperger, waarin de geschiedenis van deze unieke uitvinding en de bijbeluitgave, werd vastgelegd. Gekocht via Bol.com voor € 68,44 (incl. verzendkosten).

2. M. Linnewiel: "Kokadorus op het oorlogspad. Zijn herinneringen aan een jaar oorlog" (Amsterdam, z.j. [1915]). Vrij zeldzame uitgaven van deze befaamde Joodse standwerker/marktverkoper die (zelfs) niet in zijn biografie op Wikipedia wordt vermeld. Gekocht via Marktplaats voor € 14,50 euro (incl. verzendkosten).

Kringloopvondsten zijn er deze maand natuurlijk ook weer! Totaal gaf ik daar € 19,- euro uit aan zes boeken (3, 4, 5, 6, 7 en 8).

3. Ch. de Munck: "Lodewijk Napoleon, koning van Holland. Een miskende Bonaparte" (Zutphen, 1997).

4. T. Jonker-Klein en R. Roks: "De bisschoppen van Utrecht van 690 tot 1581" (Utrecht, 2008).

5. W.F. Heemskerck Düker en P. Felix: "Wat aarde bewaarde. Vondsten uit onze vroegste geschiedenis" (De Haag, z.j. [1941]). Van de eerste auteur vond ik al eerder: "Zinnebeelden in Nederland" (Amsterdam, 1941) in de kringloop zoals valt te lezen in mijn blog: "Het teken van het beest".

6. H.N. Werkman & F.R.A. Henkels: "Chassidische legenden" (Groningen, 1987). De befaamde reeks druksel van Werkman die origineel inmiddels onbetaalbaar is geworden en waarvan af en toe een blad antiquarisch wordt aangeboden.

7. B. Bouwens: "Op papier gesteld. de geschiedenis van de Nederlandse papier- en kartonindustrie in de twintigste eeuw" (Amsterdam, 2004).

8. G.F. van der Ree-Scholtens (eindredactie) e.a.: "Deugd boven geweld. Een geschiedenis van Haarlem 1245-1995" (Hilversum, 1995). Fraai standaardwerk uitgegeven ter gelegenheid van 750 jaar Haarlem.

9. J.P. Chardon e.a.: "Strafbepalingen tegen Godslastering en vloeken" (Kampen, 1924). Zeldzame uitgave die prima past in mijn collectie boekjes en brochures hierover. Lees meer hierover in mijn blog: "Deus damnet me..., S.N. de D, G.v.d.!". Gekocht via Boekwinkeltjes voor € 29,- euro  (incl. verzendkosten).

10. J.A. Huisman e.a.: "Nette en onnette woorden" (Hilversum, 1962). Voor de onder nummer zes aangehaalde collectie boekjes en brochures. Gekocht via Boekwinkeltjes bij De Slegte in Leiden voor € 8,50 euro (incl. verzendkosten).

11. Letterstaafje 10-punts  (3,76 mm. in het vierkant), 2,5 cm. lang met het complete 'Onze Vader', 380 lettertekens, slechts 0,145 mm. hoog (in origineel pergamijn zakje, met een afdruk op papier). Gekocht via Marktplaats voor € 29,- euro (incl. verzendkosten). NB. Zie voor dit item en de nummers 12 en 13 mijn blog: "Een beroemd letterstaafje"

12. G.W. Ovink: "Honderd jaren lettergieterij in Amsterdam" (Amsterdam, 1951). Via Boekwinkeltjes voor € 16,30 euro (incl. verzendkosten).

13. Lettergieterij Amsterdam voorheen N. Tetterode. Uitnodiging voor de viering van het honderd jarig bestaan op 1 Juni 1951. In vieren gevouwen vel met twee bedrukte pagina's in grijs omslag met koordje gebonden. Omslag in blinddruk: LA 1851-1951 (25 x 17,5 cm.). Bijlagen: menukaart, tafelschikking, (tafel)naamkaartje (op naam van procuratiehouder

mr. J.E. van Eyndhoven), informatiefolder voor bezoekers Lettergieterij Amsterdam, letterproefje van de Lichte Open Serie. Gekocht via Boekwinkeltjes bij antiquariaat Boek en Glas voor € 13,64 euro (incl. verzendkosten). 

Een beroemd letterstaafje

In 2011 kocht ik in Weimar een miniatuurboekje met het 'Onze Vader'. Ik schreef erover in "Bibliofiel Weimar" en maakte aan het eind van mijn verhaaltje melding van een ander miniatuur 'Onze Vader', gemaakt begin jaren vijftig van de vorige eeuw door de N.V. Lettergieterij 'Amsterdam' voorheen N. Tetterode.

Een week geleden trof ik op Marktplaats aan, waar ik destijds naar verwees. Het 'Onze Vader' van Tetterode met het befaamde letterstaafje in origineel transparant pergamijn zakje. Onmiddellijk bood ik de gevraagde € 25,- euro en werd de koop gesloten. Een bibliofiel mazzeltje want dit curiosum wordt maar zelden aangeboden en haalt dan meestal vrij hoge bedragen; zoals bijvoorbeeld in 2015 bij veilingsite Catawiki (€ 110,- euro, exclusief veilingkosten). 

Op het 10-punts (3,76 mm. in het vierkant), 2,5 cm. lange letterstaafje staat het complete 'Onze Vader', 380 lettertekens, slechts 0,145 mm. hoog. Een knap staaltje graveer- en gietkunst, gemaakt in 1951 als relatiegeschenk bij het honderdjarig bestaan van N.V. Lettergieterij 'Amsterdam', voorheen N. Tetterode. Het verhaal wil dat de vaklieden van Tetterode in het bedrijfspand pas in de late uurtjes met de graveermachine aan het matrijs voor het letterstaafje hadden kunnen werken, omdat er 's nachts "geen trams reden, zodat hun werk niet door trillingen werd verstoord".

De Lettergieterij Amsterdam - in 1851 gesticht door Nicolaas Tetterode (1816-1894) en destijds de grootste lettergieterij van Europa - bestaat al lang niet meer maar haar bibliotheek (en archivalia) bleven bewaard en bevinden zich thans in het Allard Pierson/collecties UvA (UBA54). Het honderdjarig bestaan op1 juni 1951 werd uitbundig gevierd. Behalve het letterstaafje verschenen er twee uitgaven. Gerard Knuttel Wzn. (1889-1968) schreef: "De letter als kunstwerk. Beschouwingen en confrontaties met andere gelijktijdige kunstuitingen van de Romeinse tijd tot op heden" (Amsterdam, 1951) en G.W. Ovink (1912-1984) tekende voor een thans vrij schaarse, rijk geïllustreerde bedrijfsgeschiedenis: "Honderd jaren lettergieterij in Amsterdam" (Amsterdam, 1951) 

Daarnaast verscheen er een nieuw lettertype ('Reiner Script'), ontworpen door Imre Reiner (1900-1987) en werd 'De Roos Romein' gepresenteerd, ontworpen door S. H. de Roos (1877-1962), die al in 1948 was gebruikt voor de speciale uitgave van de Grondwet waarop H.M. Koningin Juliana (1909-2004) de eed had afgelegd. Bovendien was er - speciaal voor relaties en vakgenoten - van 4 t/m 15 juni een jubileumtentoonstelling in het fabriekscomplex aan de Bilderdijkstraat 163 in Amsterdam, met een ontwikkelingsoverzicht van drukletters, grafische instrumenten en machines. De officiële opening, enige dagen daarvoor op 1 juni, door de Amsterdamse burgemeester A.J. d'Ailly (1902-1967) werd bijgewoond door ongeveer driehonderd genodigden. 

"Bij het verlaten van de tentoonstelling werd aan alle genodigden als geschenk een fraaie reproductie van het ''Melkmeisje" van Vermeer uitgereikt, gedrukt op een originele Heidelberger-cilinderautomaat, alsmede een staaltje van technisch kunnen in de vorm van een letterstaafje met het hele ,,Onze Vader" op een oppervlakte van 4 x 4 mm."

(Uit: "Grafisch weekblad; orgaan van den Algemeenen Nederlandschen Typografenbond", jrg 44, 1951, no 23).

Achterin de jubileumuitgave van Ovink zit een lijst met namen van personen die toen al 25 of meer jaren in dienst waren (of waren geweest) van de lettergieterij. Onder hen ook één van de zeven procuratiehouders, mr. J.E. van Eyndhoven. Onlangs kon ik bij antiquariaat Boek & Glas zijn persoonlijke invitatie voor het jubileumdiner (op 1 juni, vanaf acht uur 's avonds) in het Amstel Hotel bemachtigen, vergezeld van een menukaart & tafelschikking (beiden gedeeltelijk gedrukt in het nieuwe 'Reiner Script'), (naam)tafelkaartje, een informatiefolder voor bezoekers van de Lettergieterij Amsterdam en 'De Meisjes'; een letterproefje van de Lichte Open Serie (die bijna een eeuw daarvoor was verschenen in 'De Calcoen' aan de Bloemgracht nr. 3026 (134) in Amsterdam, waar Tetterode ooit was begonnen).

Voor vele kranten was het jubileum van Tetterode nieuws, met speciale aandacht voor het bijzondere letterstaafje als voorbeeld van technisch kunnen en vakmanschap binnen dit bedrijf. Hoeveel letterstaafjes er in totaal zijn gemaakt is mij niet bekend.

Opvallend is wel dat dit relatiegeschenk destijds op diverse manieren werd verpakt en verspreid. Ik kwam op zoek naar meer informatie drie verschillende vormen tegen en het leek mij daarom zinvol deze hier te beschrijven zodat de naar informatie zoekende bibliofiel of verkopende antiquaar er zijn voordeel mee kan doen.

1. Letterstaafje, afdruk van het 'Onze Vader' op papier binnen een zwart nagenoeg vierkant kader (4,2 x 3,7 cm.), met boven het zwarte kader '(Logo) Tetterode-Nederland' en onder het kader (links): 'Nederlands'. 

Verpakking: transparant pergamijn zakje bedrukt met (in) rode letters: "Het 10 punts letterstaafje dat u in dit zakje vindt, vertoont als beeld het 'Onze Vader'. Een afdruk van de tekst vindt u in dit zakje. Met een sterk vergrootglas is de tekst te lezen. Hieruit blijkt dat onze graveermachines in staat zijn ongeveer 340 letters (incl. leestekens en spaties) op een vlak van 30 punten of 3,76 mm. in het vierkant onder te brengen, en dat onze gietmachines de fijnste details van de matrijs onberispelijk doen uitkomen. Het letterbeeld is 0,145 mm. hoog". Onderaan: '(Logo) Tetterode-Nederland'.

2. Letterstaafje, afdruk van het 'Onze Vader' op papier binnen een langwerpig zwart kader, met onderaan: 'Lettergieterij << Amsterdam >>'. Verpakking: groen papieren zakje.

Voorzijde: Sierornament in de vorm van twee naar elkaar gewende zwanen met daartussen '1851 LA 1951' (bekroond met een takje) waaronder in een vierkant tekstvlak het 'Onze Vader'. Onderaan in kapitaal 'N.V. Lettergieterij ,,Amsterdam" voorheen N. Tetterode'. Achterzijde: Op het sluitingsflapje een takje gelijk aan de voorzijde bovenaan. Daaronder op het zakje een vierkant tekstvlak met beschrijving van de inhoud (tekst als bij 1). Opmerkelijk genoeg is er in de tekst sprake van twee letterstaafjes! Eén met het 'Onze Vader' en één met het L.A. jubileum-embleem (foto's van het zakje dat in 2015 bij Catawiki werd verkocht).

3. Het 'Onze Vader' gebonden in rood marokijn leer met verguld kruis op het voorplat (6 x 5 x 3 mm.). Miniatuurboekje goud op snee met alleen drie blaadjes bedrukt, de rest onbedrukt in een andere papierkwaliteit. Hierbij drie letterstaafjes (met op de zijkant in reliëf: 'Lettergieterij << Amsterdam >>)!

Eén staafje met een kruisteken en de titel, één staafje met het 'Onze Vader' (zoals bij 1 en 2) en één staafje met het 'colophon':

"De tekst van dit boek - vermoedelijk het kleinste ter wereld - is op een 10-punts letterstaafje gegraveerd door de N.V. Lettergieterij ,Amsterdam' voorheen N. Tetterode en omvat 400 letters, leestekens en spaties. Uitgegeven door Waldmann & Pfitzner, te München". 

Het geheel is voor zover bekend niet uitgegeven in een specifieke verpakking (met dank aan antiquariaat B.M. Israël B.V. voor de aanvullende informatie en foto's). 

Het letterstaafje "een wonder van vakkennis en nauwkeurigheid" werd overigens ook via de Belgische vestiging van Tetterode verspreid (De “N.V. Etablissementen Plantin / Etablissements Plantin S.A.” (Brussel), opgericht op 29 april 1911). "Dit zal U van de volmaaktheid van onze graveerkunst en de zuiverheid van onze letterbeelden overtuigen".

Na de Nederlandse versie zijn er ook boekjes gedrukt in andere talen zoals het Duits, Engels, Frans, Spaans, Zweeds. Alleen van de oplage van het kleinste boekje ter wereld met het 'Onze Vader' in het Duits (meerdere bladzijden, maar alleen de eerste pagina bedrukt met 'Onze Vader') is de oplage bekend: 10.000 exemplaren. Het ‘Onze Vader’ in miniatuur is nog steeds verkrijgbaar bij de Gutenberg-Shop in Mainz (Duitsland) voor € 32,- euro (exclusief verzendkosten). Een klein prijsje voor een klein boekje, al kan het altijd nog kleiner...