Preservatium Penis

Uniek efemeer drukwerk is vaak lullig onbenullig. Vele honderdduizenden, wellicht miljoenen, exemplaren moeten er verspreid zijn van mijn "Gebruiksaanwijzing voor het kondoom (Preservatium Penis)" uit (circa) 1936. Maar ja.... op seks en alles wat daarmee te maken had rustte destijds een taboe en dus verdwenen deze gebruiksaanwijzingen zo snel mogelijk in de afvalbak. Wie anders dan Perkamentus heeft er nog één?

Over de geschiedenis van het condoom is al het een en ander geschreven en te vinden op internet. Condooms zijn ouder dan u denkt en waren in eerste instantie van natuurlijke (dierlijke) materialen gemaakt (darm, visblaas, leer, zijde e.d.). Ze werden met de hand vervaardigd, waren onpraktisch, duur en al met al vrij onbetrouwbaar. Dankzij Charles Goodyear (1800-1860) die het vulkaniseren van rubber uitvond konden vanaf het midden van de negentiende eeuw rubberen condooms op grote schaal fabrieksmatig worden geproduceerd. Het gebruik van condooms in Nederland nam vooral toe na de oprichting van de Nieuw-Malthusiaanse Bond in 1881 en de uitgave enkele jaren later van hun befaamde 'middelenboekjes', waarvan er gedurende een halve eeuw vele honderdduizenden zijn verspreid.

Antiquarisch kom je hun voorlichtingsmateriaal af en toe tegen, maar zeer zeldzaam zijn de vergelijkbare uitgaven die bij particuliere hulpverleners verschenen zoals kraam- en vroedvrouwen. Ze bevatten informatie over de geboorteregeling, anticonceptie-artikelen en hoe ze te gebruiken en eventueel 'nuttige' adressen waar men voor hulp terecht kon of de besproken artikelen kon kopen. Soms treft men ook informatie aan over de anatomie en werking van de mannelijke - / vrouwelijke geslachtsorganen en de voortplanting. Een historisch overzicht: "Nieuw Malthusianisme. Geboorteregeling in Nederland", geïllustreerd met diverse vroege uitgaven, vindt u op de website van het Internationaal Instituut voor Sociale Geschiedenis (IISG) maar ook op mijn blog heb ik er over geschreven en zijn enkele voorbeelden uit mijn collectie in hun geheel opgenomen (zie: "Vrouwenbeschutting", "Over vaginakogels, zaadslingeren en Atakos" en "Waarschuwing aan de mannen!").

De "Gebruiksaanwijzing voor het kondoom" was een bijsluiter die samen met het product werd verkocht in een neutrale verpakking. De instructie volgt puntsgewijs de meer uitgebreide beschrijving die is terug te vinden in het middelenboekje van de 'Nieuw-Malthusiaansche Bond' (NMB) uit 1936 (en vermeldt hetzelfde adres). Mijn Twitterbericht met afbeelding werd vele duizenden malen bekeken en deed nogal wat stof opwaaien. Vooral de opmerking bij punt 2. "zonder dat de vrouw het merkt" zorgde voor hilarische reacties, die ik hier niet ga herhalen. Punt 7 wekte vooral verwondering. Hergebruik! Kortom; condooms na gebruik uitspoelen, drogen en bepoederen met talk. Daarvoor waren zelfs speciale roestvrij metalen droogrekjes verkrijgbaar, inclusief 'kondoom poeder'. Ze staan afgebeeld in een handzame geïllustreerde brochure, gedrukt op beroerd papier (11,5 breed en 15,8 cm. hoog): "Ter voorkoming van groote gezinnen. Het meest gezochte adres is Mej. Edeling Ouden Dijk 224b : Rotterdam" (z.p. [Rotterdam?], z.j. [tussen 1926-1928]). Hoeveel exemplaren hiervan gedrukt zijn is mij onbekend (alleen de middelenboekjes van de NMB vermelden jaar en oplage). Hoogstwaarschijnlijk is het inmiddels een uniek exemplaar en daarom heb ik het hieronder in zijn geheel afgebeeld (klik op de foto voor een vergroting). Op pagina 13 staat een afbeelding van het condoom droogrekje.

Mejuffrouw A. Edeling verkocht natuurlijk ook diverse soorten condooms "van prima kwaliteit en volkomen betrouwbaar" (blz. 11). De prijs varieerde van vijfentwintig tot zestig cent per stuk afhankelijk van de kwaliteit en dikte. De uitwasbare condooms (zie illustratie geheel bovenaan van een exemplaar uit ca. 1930), konden na herhaald gebruik krimpen en moesten dus een maatje groter worden gekocht! Het dunne (en dus wat duurdere) visblaascondoom, dat heel lang naast het relatief dikke rubberen condoom verkrijgbaar was, werd door haar niet meer verkocht. Wel waarschuwde zij nog: "Een ernstig bezwaar tegen het gebruik van kondooms is, dat de vrouw er zoo machteloos tegenover staat, wanneer de man het middel eens mocht verzuimen. Geheel machteloos is ze echter niet. Verkeert b.v. de man in beschonken toestand en vreest de vrouw juist daarom nog te meer het verwekken van ongelukkige kinderen, dan kan zij hem het kondoom soms nog aan doen; liefst ongemerkt. Zoo ook wanneer de man te weinig wilskracht heeft, om er zelf altijd aan te denken. In elk geval zal de vrouw wèl doen, er voor te zorgen dat er altijd een paar kondooms in voorraad bij de hand zijn" (blz. 14). 

Negentiende eeuwse condooms, industrieel vervaardigd van gevulkaniseerd rubber (of 'caoutchouc' en 'guttapercha', de toen gebruikelijk termen voor rubber- en gummiwaren), waren vrij dik met een oncomfortabele productienaad in de lengte. Ze droogden gauw uit en waren dus beperkt houdbaar. Het 'preservatif' werd opgerold verpakt en verkocht: "zoodat ze het voorkomen eener sigarette hebben". Uiteraard waren ze puur functioneel, ter voorkoming van zwangerschap en geslachtsziekten, recht toe, recht aan. Lust- en genot opwekkende frivoliteiten zoals ribbels, uitsteeksels en diverse kleuren en smaakjes zouden pas veel later tijdens de seksuele revolutie opduiken.
Aanvankelijk had het condoom zelfs geen reservoir; niet te strak aantrekken dus... Condooms met reservoir deden hun intrede aan het einde van de negentiende eeuw, zoals blijkt uit mijn oudste brochure (1898): "Ook worden in den laatsten tijd gummi condooms vervaardigd met reservoir (klein zakje) ter opname van het sperma". Pas vanaf de jaren dertig van de twintigste eeuw verdrong het goedkopere latexcondoom (uitgevonden door de Amerikaanse Youngs Rubber Company) de rubberen varianten.

Ook het vrouwencondoom (dat in Nederland nooit populair zou worden) is ouder dan u denkt. Het 'Amerikaansche preservatif van gummi' komen we al tegen in de brochure "De Vrouw..." (ca. 1907) evenals in mijn prijscourant van 'De Noorderpost' (ca. 1910), die het merk 'Olifant' (oersterk en onverslijtbaar) verkocht. In: "Waarschuwing aan de mannen!", een brochure die ergens in de jaren rond 1930 verscheen, staat dit vrouwencondoom nog steeds als de 'Fransche ontvanger voor dames'!

Het is opvallend dat de termen ‘Préservatifs’, 'Kondooms' en 'Capotjes' vaak door elkaar heen werden gebruikt. Alleen in het middelenboekje van de 'Nieuw-Malthusiaansche Bond' uit 1936 wordt een onderscheid gemaakt tussen het 'Kondoom (Preservatium Penis)' dat over de gehele penis werd geschoven en het 'Kapotje (Preservatium Glandis)' dat alleen de eikel bedekte (eikelcondoom). De laatste was veel minder betrouwbaar en zou al gauw uit beeld verdwijnen.
Er waren talloze merken in omloop zoals 'Sport', 'Ideaal', 'Venus', 'Maltus', 'Sanitas', 'Samaritain', 'Samaritas', 'Mikado', 'Amora' en - meer heldhaftig - 'Hercules' en 'Apollo'. Sommige zijn overduidelijk buitenlands en geïmporteerd zoals 'Neverrip' en zeer waarschijnlijk ook 'Liberty'. Wie de krantenadvertenties in Delpher raadpleegt komt er wel meer tegen. In ieder geval honderd procent oer-Hollands en vanaf april 1901 verkrijgbaar waren 'Zijden hemdjes'...

Tongzoenen met Bilderdijk

Anno domini 2021, op de 30ste dag van de maand april, kwam er een einde aan de beklemmende Corona lockdown en avondklok. Opgelucht (maar hier en daar nog wel met mondmaskers) kon er weer worden ademgehaald. Nog diezelfde dag was er sinds lange tijd een vrijdagse boekenmarkt op het Amsterdamse Spui. Toeval of niet, Perkamentus had een vrije dag! Een klein mirakel gezien mijn onregelmatige werkrooster en dus besloot ik onmiddellijk gebruik te maken van de gelegenheid om weer eens ouderwets te gaan sneupen en (bij)kletsen.

Tegen het middaguur was ik ter plaatste om mijn snuffelronde(s) langs de boekenkramen te maken. Een frisse dag, overwegend droog met af en toe een lichte bui motregen. Dat laatste mocht de pret niet drukken, zonder uitzondering waren de aanwezige boekhandelaren en boekenliefhebbers blij dat een bezoek aan hun boekenmarkt weer mogelijk was. Axe van Maanen van antiquariaat Klikspaan (Leiden) begroette mij vriendelijk en overhandigde mij hun traditionele nieuwsjaarsuitgave voor vrienden en relaties: "Verbreek nooit een oude rooilijn! Huizinga over stadhuis en stadsschoon in Leiden" (Leiden, 2021), geschreven door Huizingakenner G.A.C. (Anton) van der Lem. Perkamentus ontving nummer 161 (van de 250).

Al pratende over koetjes en kalfjes bepotelde ik de rij oude boekjes voor mij en trok er af en toe eentje uit voor een nadere inspectie. Plotseling had ik tot mijn grote voldoening een eerste druk in handen van: "Bloemtjens" (Amsterdam, 1785) geschreven door Willem Bilderdijk (1756-1831). Uit het bescheiden naamstempeltje voorin bleek dat het boek ooit stond in de bibliotheek van (mr.) A.G. Prins Visser (1861-1895). Voor de bescheiden prijs van zes tientjes werd ik de nieuwe eigenaar.

Trouwe lezers herinneren zich wellicht hoe ik acht jaar geleden schreef over de aanschaf van Bilderdijks erotisch debuut: "Mijn verlustiging" (Leiden/Amsterdam, 1781). Een bijzonder exemplaar van de handelseditie met 29 door Bilderdijk zelf gegraveerde vignetten (i.p.v. zoals meest gebruikelijk 28). Overigens werd die uitgave nog gebonden in een fraaie typisch 18de eeuwse band.

"Bloemtjens" mag worden beschouwd als een volwaardige opvolger; een tweede erotische uitgave van Bilderdijk, net als "Mijn verlustiging" geïllustreerd met vijfentwintig door de auteur zelf gegraveerde kleine maar fijne vignetten (inclusief titelvignet). Toch zit er een groot verschil tussen beide boekjes. De liefdespoëzie van "Mijn verlustiging" vind ik tamelijk onleesbaar en doet mij nog sterk denken aan een classicistische stijloefening, vol metaforen en versluierende symboliek; "Bloemtjens" daarentegen ademt onverhulde brandende hartstocht van een hopeloos verliefde Bilderdijk aan de vooravond van zijn huwelijk met Catharina Rebecca Woesthoven (1763-1828). 

In deze uitgave staan de befaamde drie gedichten "Kusjens". Het meest betamelijk is de laatste die diverse soorten kusjes benoemt, zoals de onschuldige kinderkus, de gevoelige vriendenkus, de eerbiedwekkende vaderkus en de zachte koele zusterkus. De eerste twee daarentegen laten aan erotische verbeelding niets te wensen over. Met name in de eerste beschrijft Bilderdijk op expliciete wijze de techniek van het tongzoenen. Leest u even mee?

"Duizendvoudig zijn de kusjens,

Die de teêre minnelustjens

In't gevoelig hart ontgloên,

En den brand der liefde voên.

Maar, indien gij wilt beminnen,

Schoone strookster van mijn zinnen,

Hoor, wat kusjens ik verlang,

Als ik aan uw' boezem hang!

Schenk me, ó voedster van mijn lustjens,

Druk me zulke vochte kusjens,

Dat uw tong de mijne streelt,

En er krullend mede speelt;

Even als de geile mussen

In de May elkander kussen,

Of het lieve tortelgoed

In het trekkebekken doet!

Laat uw hart door heete zuchtjens

Tuigen van uw zielsgenuchtjens,

Dat uw malsche boezem zwoegt,

Als ge uw lipjens met mij voegt,

En mijn halfverdronken oogen

Zich in de uwen blind zien mogen.

Hoor nu, hoe gij in den gloed

't Kussend mondtjen zetten moet,

Om het zoetste zoet te koopen.

Niet te dicht, en ook niet open.

Laat één plaatsjen (zoo is 't wel!)

Voor ons beider tongenspel:

Dat mijn zachte tandenbeetjens

Door diebalsemige reetjens

Booren mogen zonder pijn:

En uw tongetjen het mijn

Zacht ontmoeten, lieflijk klemmen,

Bevend in uw mondtjen zwemmen,

Tot het, spartlend van vermaak

Aan mijn tong geschakeld raak.

Dan zal ik het zuigen, strelen,

Zoeken 't aan uw' mond te ontstelen:

'k Zal het bijten, en mijn dorst

Met den adem uit uw borst,

Met het bloed, er uit te leken,

Koelen, lesschen, meer ontsteken;

Zetten borst en ingewand

Door die terging in den brand;

Dat het overstelpte harte

Van genoechelijke smarte

In ons beider binnenst zwelt,

En van fijn gevoel versmelt;

't Geen het op de vochte tippen

Onzer natbedaauwde lippen,

Met een bevend zacht geluid,

Door een teder lispen uit:

Dat en ziel en adem tevens,

Met het overschot des levens,

Dat in onze boezem slaat,

In elkander over gaat;

En wij, in aâmechtig hijgen,

Spraak-, gevoelloos, nederzijgen."

Over de totstandkoming van zowel "Mijn verlustiging" als "Bloemtjens" en Bilderdijks relatie met zijn uitgever P.J. Uylenbroek (1748-1808) zijn we vrij goed geïnformeerd dankzij de correspondentie tussen beiden die door het Arnhemse antiquariaat Gysbers en van Loon in Wenen werd teruggevonden en in 1980 door het Bilderdijkmuseum (en de Koninklijke Bibliotheek) kon worden gekocht. In het artikel dat W.F.G. Breekveldt (1935-1990) daarover schreef in "Voortgang" (jaargang 4, 1983) lezen we dat Bilderdijk zich zeer nadrukkelijk bemoeide met zijn uitgaven. Hij becommentarieerde de gebruikte papiersoort, discussieerde over de lay-out en graveerde zelf de illustraties. "Bloemtjens" werd weliswaar al in 1785 in de drukkerij van Uylenbroeck gezet maar zou - anders dan het op het titelblad vermelde jaar MDCCLXXXV - pas eind 1786 verschijnen. Die vertraging was mede te wijten aan de verlate levering van talrijke gegraveerde vignetten. Uit een bewaard gebleven proefdruk in de collectie van het Rijksmuseum (objectnummer RP-P-1888-A-13687) met acht illustraties voor "Bloemtjens" blijkt dat Bilderdijk meerdere vignetten op één etsplaat graveerde (die later werd versneden).

Zeer waarschijnlijk is niet al het illustratiemateriaal dat Bilderdijk naar Uylenbroek stuurde gebruikt, maar desondanks was het resultaat "een mooi boekje, vol jonge erotiek, meisjesklacht en pastorale flirt, kusjes, en ridderlijkheid naar de echte trant; maar sinds die teksten werden neergeschreven waren twee jaar voorbijgegaan, en Bilderdijks omstandigheden hadden zich ingrijpend gewijzigd. Als Uylenbroek hem de eerste exemplaren per post aanbiedt, moet Bilderdijk zijn antwoord beginnen met: Mijn hart is gants niet gesteld om veel met het antwoord op uw aangenaamen van gisteren, bezig te zijn: mijn jongste dochtertje is dezen voormiddag gestorven, en mijn vrouw bitterlijk aangedaan.

Hij doelt op Wilhelmina Photina Elisabeth, het tweede kind, op 7 september van dat jaar geboren (brief van 20 december 1786). Toch gaat Bilderdijk in op een paar details; sommige vignetten vindt hij ‘zeer bleek’, en ‘omtrent de stokjes (liggende streepjes tussen de tekst?) zijt gij zuinig geweest.'

De oplage besloeg vermoedelijk circa vijfhonderd exemplaren waarvan er volgens Breekveldt nog 245 bij de uitgever lagen toen het fonds van Uylenbroek in 1809 werd geveild. Ergens in Uylenbroeks magazijn tussen al die bedrukte maar nog ongebonden katernen vol vuur en passie zal ook mijn exemplaar hebben gelegen. Het vond pas één of twee decennia later een koper die het liet binden in een typisch vroeg negentiende eeuwse halfleren band met gemarmerde platten.