Het jaar geboekt, april 2024

In de rubriek 'Het jaar geboekt...' geef ik een overzicht van de aanwinsten van de (afgelopen) maand. Behalve de bronnen en 'de cijfers' zal ik mijn aanwinsten hier en daar toelichten en voorzien van (hyper)links. Na afloop van elk jaar geef ik een jaaroverzicht (met een link naar de diverse maandoverzichten).

April 2024 de cijfers...

Totaal aantal objecten: 5.

Gekocht: 5.

Totaal uitgegeven: € 124,25 euro (incl. verzendkosten).

Gedeeld door 5 is gemiddeld: € 24,85 euro per object.

Via kringloopwinkel: 3 (1, 2, 3).

Via Marktplaats: 1 (4).

Via (online) antiquariaat: 1 (5).

Old & rare: 5 (1, 2, 3, 4, 5).

April 2024: de aanwinsten...

1. S. Sr. Coronel: "De hersenen en de zintuigen van den mensch" (Amsterdam, z.j. [1898]). Antiquarisch vrij kostbare uitgave in uitstekende staat met achterin vijf (anatomische) uitklapplaatjes. Oorspronkelijk uitgegeven door A. van Klaveren werd het fondsrestant - gezien het rode etiketje op het voorplat (onderaan) - later verspreid door de Gebr. Graauw in Amsterdam. Gekocht bij mijn kringloop voor € 50,- euro.

2. "De Kama-Soetra (Kunst om te beminnen)" (Amsterdam, z.j. [1904]). De eerste druk verscheen in 1892. Ik vond de tweede druk (met: "Grondbeginselen der proefondervindelijk liefde van Vatsyayana  (Zedenleer der Brahmanen)"). Antiquarisch zeldzame uitgave van de roemruchte boekverkoper A. van Klaveren in Amsterdam die gespecialiseerd was in dergelijke 'prikkellectuur' voor onze grootouders. "Al kunnen wij het boek als zeer belangrijk en lezenswaard aanbevelen, zoo moeten wij er tevens bij ieder vader en iedere moeder op aan dringen het niet te laten slingeren, omdat het wel in staat is om menig onschuldig gemoed op schuldige gedachten te brengen". Deze uitgave kostte destijds maar liefst drie gulden en negentig cent (thans ca. € 117,- euro!). In uitstekende staat en blind ingebonden door boekbinderij N.S. Ritsma (Rapenburg 79 in Amsterdam).

Gekocht bij mijn kringloop voor € 12,50 euro.

3. "El Ktab (Het boek)" (Amsterdam, z.j. [1905]). De eerste druk verscheen in 1893. Ik vond de tweede druk (met: "Geheime wetten der liefde van de muzelmannen volgens den Khôdja Omer Haleby, Abou Othmân vertaald, gerangschikt en van commentaar voorzien door Paul de Régla"). Antiquarisch zeldzame uitgave van de roemruchte boekverkoper A. van Klaveren in Amsterdam die gespecialiseerd was in dergelijke 'prikkellectuur' voor onze grootouders.

Een uitgave die destijds maar liefst drie gulden vijftig moest kosten (omgerekend meer dan

€ 100,- euro nu!). In uitstekende staat en blind ingebonden door boekbinderij N.S. Ritsma (Rapenburg 79 in Amsterdam). Gekocht bij mijn kringloop voor € 12,50.

4. "Rituale Romanum" (Amstelodami, 1815). Schaars in Amsterdam door Van Tetroode gedrukt pocket 'Rituale Romanum' (7.5 breed x 12.5 cm. hoog), gebonden in oorspronkelijke zwartlinnen band, voor- en achterplat goudgekaderd. Ik ben vooral geïnteresseerd in het hierin opgenomen: "Nomina vernacula Hollandorum et Frisiorum" (blz. 149 t/m 207), een lijst van toen gangbare Hollandse en Friese (doop)namen met een vertaling naar de Latijnse variant t.b.v. van de pastoor die de kinderen in het doopregister moest registreren. Achterin werd in net handschrift nog een 'Oratio pro infirmis' (gebed voor de zieken) bijgeschreven. Gekocht via Marktplaats voor € 29,25 euro (incl. verzendkosten).

5. J.F. Helmers: "De Hollandsche Natie" (Den Haag, 1812). Eerste druk gebonden in een laat negentiende eeuwse bruine half linnen band met groen/zwart gemarmerde platten. Ik had al een eerste druk met het zeldzame (tweede) verbeterblad (blz. 55/56) die ik beschreef in: "Daarvan kon BB alleen maar dromen...". Maar in deze uitgave zit het eerste nog veel zeldzamere verbeterblad met de toevoeging (NB). Ik schreef er over in: "Het gewraakte verbeterblad". Gekocht bij antiquariaat Brinkman in Amsterdam voor - geloof het of niet - slechts € 20,- euro.

Het gewraakte verbeterblad

Mijn laatste bezoekje aan de vrijdagse boekenmarkt op het Amsterdamse Spui, eind april, leverde niets op. Meestal maak ik daarna nog even een boekenrondje. Eerst langs de Athenaeumboekhandel op het Spui, dan snuffelen tussen de ramsj bij Scheltema op het Rokin, wat eten bij De Hapjeshoek op Metrostation Waterlooplein, ff langs De Slegte in de Vijzelstraat en - alvorens daar de metro naar huis te nemen - koekeloeren bij de stadsboekwinkel in het Amsterdamse stadsarchief. Ditmaal begon ik echter bij antiquariaat Brinkman. Daar gluurde ik eerst wat door de zijruiten in de Raamsteeg naar de uitgaven voor de ramen en vervolgens keek ik wie er achter het bureautje zat.

Ik ontwaarde ditmaal Joanna Rozendaal, Frank's charmante en ijverige compagnon, met wie ik voor het laatst in oktober vorig jaar sprak tijdens de Amsterdam International Antiquarian Book Fair, in de sfeervolle Zuiderkerk. Ik besloot daarom even bij te kletsen en meteen te vragen naar wat er in de tussentijd vers was binnengekomen.

Het daaropvolgende half uurtje vulde zich dus met een geanimeerd gesprek over onze boekenpassie terwijl ik hier en daar boeken van de plank trok, bepoteld, en tussen stapeltjes en in dozen snuffelde. De achterwand c.q. showwand bevatte ditmaal veel Nederlandse literatuur, met name poëzie uit de zeventiende, achttiende en negentiende eeuw in diverse banden. Vondel, Poot, Van Winter en Van Merken, Bilderdijk en ook... Jan Fredrik Helmers (1767-1813).

Zodoende vond ik andermaal diens klassieker uit de Nederlandse letterkunde: "De Hollandsche Natie" (Den Haag, 1812). Een eerste druk, gebonden in een laat negentiende eeuwse bruine halflinnen band met groen/zwart gemarmerde kartonnen platten.

Trouwe lezers van mijn blog weten dat ik hier een kleine Helmers-collectie heb staan met als parel op de kroon een eerste druk met het zeldzame (tweede) verbeterblad waarop een voetnoot staat (zie de illustratie hieronder). Ik schreef er uitvoerig over in: "Daarvan kon BB alleen maar dromen".

Zoals bekend doorstond Helmers' oorspronkelijke magnum opus - waaraan hij tien jaar had gewerkt - niet de politieke censuur van de Franse bezetter. Zelfs nadat drie censors het manuscript hadden doorgevlooid en de uitgave eindelijk in december 1812 in een oplage van 1300 stuks verscheen, ontdekte het hoofd van de 'Direction générale de la police en Hollande', P.E. Devilliers du Terrage (1774-1858) nog enkele ontoelaatbare dichtregels. Alleen door het wegsnijden van het oorspronkelijke blad 55/56 en het plaatsen van een verbeterblad met toelichting kon de uitgave door de beugel.

De opdracht daartoe kwam bij de Haagse uitgever rijkelijk (te) laat binnen; begin maart 1813. Helmers was net ter ziele en van de 1300 exemplaren in het magazijn van Johannes Allart waren er inmiddels 1032 naar diverse boekhandels in het land geëxpedieerd en 18 aan particulieren verkocht. Het verbeterblad kon zodoende alleen aan de resterende 250 exemplaren worden toegevoegd.

De uitgever protesteerde, de auteur was overleden, en daarom voegde hij aan het verbeterblad op eigen initiatief een verantwoording toe in de vorm van een 'NB' met de tekst: "Deze Nota is na het overlijden van den Schrijver, op last van de Generale Directie over den Boekhandel te Parijs, geplaatst. De Lieutt. Colonel Inspecteur van den Boekhandel C. von Römer.". Eigenlijk was dit 'NB' nog gevaarlijker dan de versregels waar het om draaide.

Een handvol exemplaren moet met deze - voor de Franse overheid compromitterende - voetnoot zijn verspreid alvorens het werd opgemerkt en verboden. Opnieuw werd een verbeterblad gedrukt met dezelfde toelichting maar ditmaal zonder het 'NB'.

Het exemplaar dat ik bij Brinkman in de hand hield bevatte het eerste gewraakte verbeterblad met het 'NB'! Met een triomfantelijk glimlachje schoot mij de conversatie te binnen die ik rond 2016 voerde op de Spui boekenmarkt met Marinus van Hattum. Van Hattum promoveerde in 1994 op Helmers en geldt als kenner en fervent verzamelaar van zijn werk.

Toen ik hem destijds trots vertelde over mijn bijzondere aanwinst en dat ik uiteraard bleef zoeken naar een exemplaar met de nog wat zeldzamere 'NB' verantwoording wenste hij mij volharding en veel succes. "Ik heb er zelf ook maar één!", grijnsde hij... 

In 2015 betaalde ik voor mijn bijzondere aanwinst bij het Zwolse antiquariaat de Zilveren Eeuw van Rob de Bree - met vriendenkorting - honderdveertig euro.

De aanwezigheid van een verbeterblad is bepalend voor de waarde van de eerste druk die in het antiquariaat - hoewel steeds schaarser geworden - afhankelijk van de staat en de band voor enkele tientjes kan worden gekocht.

Met het Helmers-boekje in de hand ontspon zich een discussie met Joanna over diens 'Hollandse Natie'. Joanna had mij erop gewezen dat de allegorische titelgravure in dit exemplaar weliswaar aanwezig was maar dat de zes platen, voor elke zang één, ontbraken.

Ik vertelde haar dat die 'ontbrekende' platen helemaal niet in de eerste druk horen zaten.

Die verschenen namelijk pas in 1815 en konden door de bezitters van een van de eerste drie drukken in hun exemplaar worden bijgebonden. Het exemplaar bij Brinkman was dus zoals uitgegeven en wel degelijk compleet. Wist zij van de geschiedenis rond het verbeterblad dan met die zeldzame voetnoot? Tja... dat was niet opgemerkt en daarom ook niet in de catalogusbeschrijving opgenomen... Maar over de prijsjes in de boeken bij Brinkman kan in principe niet worden gesoebat (ook niet door de uitbater...) en dus kon ik het voor het potloodprijsje aanschaffen. En zo, beste lezers, verliet ik een klein uurtje later de winkel met Helmers in mijn jaszak voor - geloof het of niet - twintig euro...

NB. Mijn Helmerscollectie bevat nu v.l.n.r. (bovenste rij): de eerste druk (1812) met het eerste verbeterblad, de eerste druk (1812) met het tweede verbeterblad, de vierde druk (1817) in originele blauw kartonnen uitgeversband (dit is de eerste editie die standaard verscheen 'met platen'). V.l.n.r. (onderste rij): de zesde druk (1822) in originele geel kartonnen uitgeversband (de zogenaamde 'pocketeditie'), de eerste (verkorte) schooluitgave voor het middelbaar en lager onderwijs (1897), in originele papieren uitgeversomslag, en de laatst verschenen moderne uitgave (2009).