[I] verpakkingsmaterialen/papierwaren/reclame,
[II] apparaten en inrichting van apotheken/laboratoria,
[III] rubber artikelen/verbandmateriaal/hygiënische producten/injectiespuiten. In deze categorie vallen de voorbehoedsmiddelen zoals: de gepatenteerde gecombineerde vrouwenspuit van Birk (blz. 125), tientallen 'vrouwendouches' met toebehoren (blz. 126 t/m 130), het pessarium in diverse uitvoeringen (blz. 135), condooms (blz. 164/165) en Keizerlijk gepatenteerde 'Spermathanaton-tabletten' (blz. 166), die al vanaf 1909 ook in Nederland verkrijgbaar waren.
[IV] chirurgische instrumenten/operatietafels/desinfectie-en sterilisatie-apparatuur.
Illustratief hoogtepunt en een feest voor de ogen zijn de bladen voorin met talrijke (met de hand) ingeplakte kleurrijke etiketten, waaronder talrijke chromolitho's.
De Duitse firma BIRK Rundkartonagen GmbH & Co. KG bestaat nog steeds maar legt zich tegenwoordig toe op kartonfabricage. De geschiedenis van Birk begon in 1879. Wagenmaker Michael Birk en zijn vrouw Maria, begonnen (een ideetje van haar) met de productie van verpakkingen ('Futterale') voor Hohner mondharmonica's in Trossingen. In 1900 werd het assortiment uitgebreid met de productie van verzend- en opslagverpakkingen van papier en karton voor met name drogisterij- en apothekersbenodigdheden, tabak, persoonlijke verzorgingsproducten en zoetwaren. Later volgden ook glazen flessen, apothekerspotten en ziekenhuisbenodigdheden. In 1920 startte hun overzeese exporthandel en werden belangrijke verkoopkantoren in Mexico en Zuid-Amerika gevestigd. Birk vervaardigde toen ook gekleurde reliëflabels, aangepast aan de smaak en wensen van klanten.
Wereldwijd verkocht de firma medisch-technologische producten en instrumenten van bekende fabrikanten in Tuttlingen. Als gevolg van de Tweede Wereldoorlog verdween rond 1950 het economische fundament voor de export. De eigenaren gingen zich vervolgens volledig concentreren op de ontwikkeling en productie van papieren en kartonnen verpakkingen voor consumptiegoederen.
Ik kocht mijn Birk catalogus op de Amsterdamse Spui boekenmarkt voor € 140,- euro bij antiquariaat De Salamander en prees mij gelukkig met een ongebruikt exemplaar in voortreffelijke staat (inclusief de bladen met ingeplakte etiketten). Ik ben niet de eerste die deze prachtcatalogus signaleert. Ook in 'De Boekenpost' van januari/februari 2020 (Jrg. 28, blz. 19) staat een stukje van Steven de Joode i.v.m. de veiling van een exemplaar in 2019 bij Catawiki (waar hij veilingmeester is). Dat exemplaar bracht € 176,- euro op (excl. veiling- en verzendkosten). De catalogus is overigens antiquarisch redelijk goed verkrijgbaar (voor flinke bedragen) en vaak in een opvallend excellente staat! Kennelijk vond niemand dat vreemd... Perkamentus uiteraard wel, en daarom dook ik wat verder in de materie en kwam tot een verrassende ontdekking...
Rond 2013 werd het oude fabriekspand van Birk in Tuttlingen afgebroken om plaats te maken voor nieuwbouw. Bij de voorbereidingen daartoe werd in een van de oude loodsen een voorraad 'spiksplinternieuwe' (inmiddels een eeuw oude) catalogi aangetroffen, verpakt in kisten!
De inhoud kwam in handen van het Duitse warenhuis Manufactum, dat ze verkocht voor
€ 99,- euro per stuk. Inmiddels zijn ze uitverkocht maar de aanbieding is nog steeds online terug te vinden evenals het bijbehorende verkooppraatje. Manufactum schreef:
"De catalogus als prentenboek van materiële cultuur.
Net zoals architecturale en artistieke stijlen of – in een korter tijdsbestek– mode en kapsels hun respectievelijke tijd vertegenwoordigen, zo worden ook alledaagse voorwerpen in hun type en ontwerp op een bepaald moment materiële getuigen van een vervlogen cultuur. Historische postordercatalogi zijn in dit opzicht niet alleen schatkamers van de consumentengeschiedenis: hierin werd vastgelegd waarmee mensen zich omringden en wat ze gebruikten, hier werd getoond hoe de dingen om hen heen er naar algemene smaak uit moesten zien. Historische catalogi bieden een uitgebreid scala aan beelden van de materiële cultuur van hun tijd (en soms laten ze ook zien dat ze in sommige dingen kwaliteitsbewuster en smaakvoller waren dan in onze tijd).
Totaalleverancier in de VS en specialisten in Duitsland.
Postordercatalogi bestaan al sinds de jaren zeventig. Het postorderbedrijf zelf is veel ouder, maar werkte eerst vooral met promotionele krantenadvertenties. Zowel de in kranten geadverteerde langeafstandshandel als de catalogushandel in engere zin zijn van Amerikaanse oorsprong, wat gemakkelijk te begrijpen is gezien de uitgestrektheid van de Noord-Amerikaanse landmassa: het was de eenvoudigste methode voor de wijdverspreide boeren om zichzelf te voorzien van consumentengoederen. Na de introductie van pakketpost in de VS bereikten de omvangrijke productcatalogi van bijvoorbeeld Sears in Chicago, variërend in lengte van meer dan 700 pagina's, oplagen tot 15 miljoen exemplaren en weerspiegelden ze de behoeften en smaken van hun tijd. Zelfs vandaag verschijnen nog herdrukken van bepaalde delen voor historisch geïnteresseerde lezers. De jaren 1920 worden beschouwd als de gouden jaren van de Amerikaanse postorder; toen brak het autotijdperk aan en de scheepvaartgigant Sears vertrouwde steeds meer op winkels en supermarkten. In Duitsland was dat anders. Hier werd de postorder met een uitgebreid assortiment in alle productgebieden pas echt belangrijk in de jaren vijftig en zestig. De postordercatalogi van de beginjaren waren daarentegen speciale catalogi voor artsen en apothekers.
Van Tuttlingen tot over de hele wereld: medische technologie.
Een van de belangrijkste was Mich. Birk uit Tuttlingen. Het bedrijf begon met kartonnen dozen en verzendverpakkingen. Aan het begin van de 20e eeuw en in de periode tussen de wereldoorlogen was Birk echter een 'global player'. Er werd medische technologie geleverd aan verre landen en er werden zelfs vestigingen in Zuid-Amerika opgericht. Catalogi in vier talen lieten de arts of apotheker zien wat de Duitse medische technologie te bieden had - vooral in Tuttlingen, dat toen al een medisch technologiecentrum was met een grote reputatie. De dokter aan de Rio Bravo of de apotheker in de Andes kon spuiten en scalpels, pipetten en tabletpersen uit Duitsland bestellen en tegelijkertijd de modernste medische technologie van die tijd leren kennen. De speciale catalogi van Mich. Birk heeft een buitengewoon interessante mix van medisch-historische informatie. De medisch specialist zal veel dingen herkennen: het zijn de voorlopers van de instrumenten die hij dagelijks in handen heeft, sommige zelfs in een vorm die sindsdien niet is veranderd. Het grote aantal gepresenteerde objecten is verbazingwekkend; de catalogus bevat de basisinstrumenten van alle specialistische disciplines van zijn tijd en het assortiment voor de tandheelkunde alleen al beslaat 80 pagina's. Birk bood niet alleen kleine medische hulpmiddelen aan, maar stuurde ook hoge sterilisatieapparatuur, operatietafels en tandartsstoelen over de Atlantische Oceaan.
Tonen en showen.
Het maken van een dergelijke catalogus heeft enorm veel moeite gekost. Duizenden tekeningen moesten worden gemaakt. Birk toonde zijn aanbod tot in detail en vaak in originele maat. Een dubbele pagina is bijvoorbeeld gevuld met perenspuiten van dezelfde vorm maar verschillende maten. Op deze manier kon de klant met zijn eigen hand meten wat het meest geschikt was voor zijn gebruik. Beeld en tekst zijn strikt gescheiden; het bovenste deel van de cataloguspagina's is gevuld met weelderige illustraties, het onderste deel met de informatieve tekst, die zich meestal beperkt tot een lijst met afmetingen en aanduidingen, de verkoop was immers gericht op een gespecialiseerd publiek.
Geen herdruk. Een origineel.
Het bijzondere aan deze catalogi is dat het originele exemplaren zijn. Ze zijn gemaakt en gevonden bij Mich. Birk, stevig opeengepakt in zware houten kisten en zo meer per ongeluk dan opzettelijk beschermd tegen licht, hitte en vocht. Ze hebben hun winterslaap ongedeerd overleefd en zien eruit alsof ze vers van de pers komen. Dit is de vierde Birk-catalogus; die rond het jaar 1913 gemaakt moet zijn volgens een reeks daarin aangeboden datumstempels die naar dit jaar verwijzen. De vraag waarom deze exemplaren destijds niet zijn gedistribueerd, kan ook worden beantwoord: het eigenlijke medische assortiment wordt voorafgegaan door 30 alfabetisch gepagineerde bladen waarop Birk tal van voorbeelden gebruikt om zijn assortiment individueel ontworpen etiketten te presenteren, receptformulieren, factuurformulieren en briefpapier, in uitgebreide kleurendruk en deels met zorgvuldig met de hand ingeplakte individuele etiketten. Deze laatste zijn echter niet volledig in onze exemplaren".
Desondanks moet er ook een aantal volledige catalogi zijn gevonden - waaronder de mijne - die hun weg vonden naar diverse antiquaren wereldwijd, want er worden verschillende complete exemplaren aangeboden voor soms torenhoge bedragen.
Ik kende Birk's catalogus al geruime tijd, maar het is nog niet zo lang geleden dat ik - dankzij een exemplaar dat te koop stond bij het Amsterdamse antiquariaat Brinkman - ontdekte dat daarin verschillende 'preservatives' c.q. condooms worden beschreven en getoond (met verpakking)! En aangezien ik een vrij grote (en unieke) verzameling bezit op het gebied van (voorlichtings)brochures en andere gedrukte efemera betreffende anticonceptie uit grootvaders tijd (waarover ik al vaker op dit blog heb geschreven), leek mij dit een verantwoorde aanvulling daarop. Daar komt bij dat ik in mijn ik laatste blog over condooms: "Preservatium Penis" (mei 2021) schreef: "Uiteraard waren ze puur functioneel, ter voorkoming van zwangerschap en geslachtsziekten, recht toe, recht aan. Lust- en genot opwekkende frivoliteiten zoals ribbels, uitsteeksels en diverse kleuren en smaakjes zouden pas veel later tijdens de seksuele revolutie opduiken".
Nou... dat verdient toch enige nuance. Ik ben ze weliswaar in Nederland niet tegengekomen maar de speciale condooms verkrijgbaar bij Birk aan het eind van het 'Belle Epoque' zijn bepaald frivool te noemen.
Maar eerst worden de kwaliteiten aangeprezen van het gewone condoom "Lustige Witwe" (met en zonder reservoir), 3 stuks in een doosje en 48 doosjes in een grootverpakking, "das beste Präservativ der Gegenwart". En als bewijs daarvoor zien we bovenaan de bladzijde (164) een besnord heerschap enkele tests uitvoeren die aldus worden beschreven: "Dass er so stark aufgeblasen werden kann, dass es die doppelte Grösse des Kopfes eines ausgewachsenen Mannes erreicht ohne zu platzen (siehe Fig. C). Es kann mit 6 Liter Wasser gefüllt werden ohne zu platzen (siehe Fig. D). Die Dehnungsfähigkeit ist derart dass man es bis zur Länge von 1,15 Meter auseinanderziehen kann ohne dass es zerreist (siehe Fig. E)". Voorts zien we ook het in Nederland verkrijgbare Engels merk 'Neverrip' (met en zonder reservoir) en het (ouderwetse) visblaascondoom.
Echt spectaculair wordt het op bladzijde 165 waar frivoliteit en fantasie met elkaar wedijveren. Speciale condooms met het hoofd van een chantecler (haan), rechter, professor, clown, soldaat, jockey, automobilist en student. Zelfs een "Präservativ, Nahtlos, beste Qualität Gummi, Form von Tiroler-hütchen" (inclusief veertje!). Voorts condooms met stekeltjes, kragen en ribbels (met en zonder reservoir) van het merk 'Seamless' en 'Regina', maar ook 'Reizringe' en 'Reiz-Fingerlinge' (vingercondooms) van de beste kwaliteit 'Weichgummi' worden hier aangeprezen. Het zijn de oudste afbeeldingen van fantasiecondooms die ik ken. Dit zijn geen 'medische' producten meer, dit zijn seksuele feestartikelen!
